خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه_ علی عسگری: بر پروژه علم دینی که طرح آن بعد از انقلاب اسلامی گسترش بیشتری یافت اشکالات گوناگونی تا کنون وارد شده است. گذشته از آنکه این مجموعه اشکالات دارای ریشه های معرفتی بوده و یا اغراض سیاسی-عقیدتی در پشت پرده آن نهان است قصد داریم تا برخی از این اشکالات را در بوته نقد گذاشته و بحث و بررسی کنیم.

علم دینی و جمود

یکی از اشکالاتی که به علم دینی مطرح می شود آن است که دین ثابت بوده و طبیعتا معرفت علمی که بر اساس آن ایجاد می شود ثابت خواهد بود. به معنای دیگر تشریع دین در هزار سال پیش به اتمام رسیده و اکنون منابع دینی ما یعنی قرآن و روایت؛ ثابت و فاقد پویایی اند چراکه دیگر پیامبری نیست که آیه جدید بیاورد و امامی نیست که روایت جدید برای ما بیان کند در نتیجه این منابع، ظرفیت مشخصی برای تولید علم دارند؛ پس اگر بر اساس آن ظرفیت های مشخص تولید شود دیگر توانایی تولید علم جدید را ندارند و علم به سکون رسیده و از پویایی می ایستد.

آیا نقلی سازی علم منجر به جمود می شود؟

در همین ابتدا برای آنکه به مغالطه جز و کل دچار نشویم باید ذکر کرد که مشخصا؛ این نقد به برخی از گرایش های علم دینی علی الخصوص آنها که معتقد به نقلی سازی علم و استخراج آن بر اساس متون دینی هستند وارد می شود نه بر مطلق مبحث علم دینی چرا که فرضا اگر کسی در موضوع علم دینی؛ دین را نه متن مقدس بلکه عقاید و جهان بینی کلی همچون وجود عالم مجرد و تأثیر آن بر ماده و … در نظر بگیرد؛ دیگر ایستایی معنا ندارد همچنان که اعتقاد به ماده گرایی؛ منجر به ایستایی علم نشده است. اما در خصوص همان نحله هایی که به نوعی از نقلی سازی معتقد اند نیز باز می توان پاسخ هایی داد. برای نمونه در دفاع از کسانی که علوم انسانی اسلامی را از دریچه فقه دنبال می کنند می توان گفت که مقوله اجتهاد که در فقه مطرح است؛ بنیادش بر پویایی است. چراکه کلام مجتهد حکم شرعی است و حکم شرعی؛ نه متن صرف بلکه استنباطات مجتهد است که بنا بر هر عصری؛ طبق شرایط قابلیت تغییر دارد چنانچه از گذشته تا کنون هم فقه و احکام شرعی تغییرات محسوسی داشته اند. بنابراین در این موضوع هم ایستایی نمی تواند مطرح شود.

اما در خصوص برخی از گرایش های دیگر علم دینی که معتقد اند علوم تجربی همچون فیزیک و … را باید از متن مقدس استخراج کرد شاید بتوان دو پاسخ به این اشکال داد:

الف- دین ثابت است اما معرفت دینی خیر: اگر دین را به معنای «ما انزل الله علی الرسول» یعنی آن چیزی که خدا بر پیامبر خود فرستاده تعریف کنید آن وقت قطعا دین ثابت خواهد بود چراکه امروزه با خاتمیت دین اسلام جریان ارسال وحی نیز متوقف شده است اما معرفت دینی، یعنی فهمی که بشر از وحی به دست آورده در حیطه های مختلف اخلاق، عقاید و احکام همواره دستخوش تغییر، رشد و پویایی بوده است.

ب- بطن های معنایی قرآن: به آیه چهل سوره نبأ توجه نمائید: «إنا أنذرناکم عذابا قریبا یوم ینظر المرء ما قدمت یداه ویقول الکافر یا لیتنی کنت ترابا» معنای کلمات به ظاهر بسیار روشن و ساده است، در واقع خداوند در حال بازگو کردن حال کافران در قیامت است که دعا می کنند ای کاش خاک بودیم کنایه از آنکه هرگز زاده نمی شدیم اما این تنها معنای ظاهری آیه است.