«عباد الرحمن» کسانی هستند که آگاهانه بندگی خدا را می کنند
به گزارش خبرگزاری مهر، تلاوت آیات الهی و تعلیم کتاب و حکمت، مقدمه ای است برای مساله تزکیه نفوس و تربیت انسان ها و این همان چیزی است که هدف اصلی علم اخلاق را تشکیل می دهد. آیت الله محمد تقی مصباح یزدی سالهاست در حوزه علمیه قم و در محل دفتر مقام معظم رهبری (دام ظله العالی) در قم مدرس درس اخلاق اسلامی هستند.
آنچه پیش رو دارید بخش هایی از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی است که پیرامون صفات بندگان صالح خدا با شرحی بر آیات ابتدایی سوره مؤمنون و آیات پایانی سوره فرقان ایراد کرده اند:
«عباد الرحمن الذین یمشون علی الأرض هونا و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما» ۱ یکی از شیوه های قرآن کریم این است که مجموعهای از صفات مطلوب را که مورد امر و تأکید الهی است، با عنوانی خاص و به گونه ای بیان می کند که موجب ترغیب مردم برای کسب این صفات باشد. به عنوان مثال در ابتدای سوره بقره، می فرماید: الم ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین ۲، خداوند در اینجا ابتدا عنوان «متقین»؛ را مطرح می کند و سپس اوصافی؛ را برای آنان برمی شمرد:؛ «الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و مما رزقناهم ینفقون و الذین یؤمنون بما أنزل إلیک و ما أنزل من قبلک و بالآخرة هم یوقنون» ۳؛ و در ادامه هدایت آن ها را تضمین می کند و می فرماید: «أولئک علی؛ هدی من ربهم و أولئک هم المفلحون» ۴؛ با توجه به این آیات شریفه می توان «مفلح»؛ و «رستگار»؛ را کسی دانست که دارای این صفات باشد.
در جای دیگری از سوره بقره نیز در برابر کسانی که رفتارهای ابداعی یا سنت های قومی، قبیلهای خود را نشانه نیکی می دانند، می فرماید: علامت «بر»؛ نیکی این نیست که روی خود را به این طرف یا آن طرف کنید؛ اگر می خواهید اهل نیکی باشید باید از کسانی باشید که: «من آمن بالله و الیوم الآخر و الملائکة و الکتاب و النبیین، و آتی المال علی؛ حبه ذوی القربی؛ و الیتامی؛ و المساکین و ابن السبیل»؛ در پایان هم می فرماید:؛ «أولئک الذین صدقوا و أولئک هم المتقون» ۵؛ یعنی کسانی که این صفات را کسب کردند در ادعای خود که طالب «بر»؛ هستند، صادقند.
از جمله آیاتی که صفات مختلفی را تحت عنوان دیگری برای ترغیب مردم به آن ها ذکر می کند آیات ابتدای سوره مؤمنون است. در آیات پایانی سوره فرقان نیز از این روش استفاده شده است. «و عباد الرحمن الذین یمشون علی الأرض هونا و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلام» ۶؛ در اینجا مثل سایر موارد عنوان؛ «مفلحین»؛ ذکر نشده، بلکه عنوان ارزشی «عباد الرحمن»؛ آمده است.
قرآن در موارد زیادی از انسان ها با لفظ «عباد»؛ یاد کرده است که یا به «الله»؛ اضافه شده، مثل «عباد الله»؛ یا به «رحمن»، مثل «عباد الرحمن»؛ یا به «یای متکلم»؛ مثل «عبادی»؛ یا گاهی بدون اضافه و با الف و لام آمده است، مانند «و الله بصیر بالعباد» ۷؛ در مقابل نیز قرآن خدا را نسبت به بندگان «مولا»؛ می نامد. این سخن که همه مردم بنده خدا هستند و خدا مولای آنهاست، مثل این است که بگوییم همه مردم مخلوقند و خدا هم خالق آن ها است، و بار ارزشی خاصی ندارد؛ اما گاهی «عباد»؛ به یای متکلم یا به تناسب به یکی از اسامی خاص خداوند اضافه می شود که به واسطه این اضافه بار ارزشی خاصی به آن افزوده می شود. بر همین اساس به جای اینکه بفرماید: «الناس»؛ یا «بنی آدم»، برای رعایت نکتهای می گوید «عبادی».«؛ و إذا سألک عبادی عنی فإنی قریب أجیب دعوة الداع إذا دعان» ۸؛ در اینجا «عبادی»؛ با «الناس»؛ مساوی نیست؛ بلکه این نکته در آن لحاظ شده که می خواهد مردم را به عرض حاجت در درگاه خدا تشویق کند. در آیات آخر سوره فجر هم می فرماید: «یا أیتها النفس المطمئنة ارجعی إلی؛ ربک راضیة مرضیة فادخلی فی عبادی» ۹؛ یعنی ای کسی که دارای نفس مطمئنه شدی و «راضی»؛ و «مرضی»؛ هستی، داخل بندگان من شو. مگر چنین کسی از ابتدا داخل بندگان نبود؟ همه مخلوقات خدا «عباد» او هستند؛ ولی در اینجا معنای عام آن مورد نظر نیست بلکه نکته خاصی در آن لحاظ شده است.
به طور کلی بسیاری از واژه ها در قرآن به دو صورت استعمال شده است. گاهی به صورت عام که شامل همه افراد می شود و گاهی به صورت خاص که فقط درباره یک دسته از مصادیق آن صدق می کند. به عنوان مثال هدایت خدا دو گونه است: یکی هدایت عام است که همه مردم و حتی کافران را هم شامل می شود: «أما ثمود فهدیناهم فاستحبوا العمی؛ علی الهدی» ۱۰- قسم دوم هدایت، یعنی هدایت خاص که ویژه بندگان خاص یعنی انبیا و اولیا است:؛ «أولئک الذین هدی الله فبهداهم اقتده » ۱۱- «ولایت»؛ در قرآن نیز به دو معنا به کار رفته است: ولایت عام و خاص.؛ «ولی»؛ و اختیاردار همه خلائق خداست. به این معنا ولایت الهی بر همه مخلوقات ثابت است و در روز قیامت هم این معنا ظهور می کند؛ «؛ هنالک الولایة لله الحق» ۱۲- اما ولایت معنی خاص دیگری هم دارد که شامل همه انسان ها نمی شود؛ بلکه؛ مخصوص مؤمنین است: الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات إلی النور » ۱۳؛ بر همین اساس گفته می شود، مؤمنین دارای «مولا»؛ هستند و کافران مولایی ندارند.؛ «ذلک بأن الله مولی الذین آمنوا و أن الکافرین لا مولی ؛ لهم » ۱۴؛ این ولایت خاص است که لازمه اش عنایت خاص، تربیت خاص و نعمت های خاصی است که خدا به مؤمنین می دهد و اختصاص به آن ها دارد.
واژه «عباد»؛ هم گاهی همه بندگان را شامل می شود؛ مثل: «و الله بصیر بالعباد »؛ خدا نسبت به همه بندگان از مؤمن و کافر بصیر و خبیر است. گاهی نیز لفظ «عباد»؛ با اضافه به اسم یا ضمیر خاصی معنای محدودتری پیدا می کند. وقتی گفته می شود: فادخلی فی عبادی، لفظ عباد در اینجا با موارد دیگر تفاوت دارد.روشن است که در آیه مورد بحث هم تعبیر «عباد الرحمن»؛ همه انسان ها را شامل نمی شود، بلکه معنای خاصی مورد نظر است. اضافه «عباد»؛ به «الرحمن»؛ اضافه تشریفی است؛ یعنی بندگانی که به حدی از شرافت رسیده اند که خدا آن ها را به خودش نسبت دهد؛ کأنه با این تعبیر خداوند اعلان می کند که چنین کسانی بنده من هستند، نه بنده دیگری. نکته دیگر اینکه «عبد»؛ که به معنای مملوک مطلق است، گاهی مفهوم تکوینی آن لحاظ می شود، یعنی عبودیتی که تکوینا انسان نسبت به خدا دارد و خارج از اختیار انسان است، چه بخواهد و چه نخواهد؛ چرا که هیچکس نمی تواند از مملوکیت خدا خارج شود. هر موجودی، خواه ناخواه «عبد»؛ است؛ یعنی سرتاپای وجودش متعلق به خداست. از خودش هیچ ندارد و هر چه دارد خدا به او داده است. این عبودیت تکوینی است که همه موجودات این صفت را دارند؛ اما گاهی از عبودیت یک معنای اختیاری اراده می شود؛ یعنی کسی که خودش را عبد قرار دهد و به لوازم آن ملتزم باشد.
در اینجا مردم دو دسته می شوند: یک دسته بنده خدا و دسته دیگر بنده نفس یا بنده شیطان. قرآن می فرماید: «؛ أ لم أعهد إلیکم یا بنی آدم أن لا تعبدوا الشیطان إنه لکم عدو مبین و أن اعبدونی هذا صراط مستقیم» ۱۵؛ بر اساس این آیه آدمیزاد در زندگی خود دو راه در پیش دارد، یک راه اینکه در مقابل خدا تسلیم باشد، به مملوکیت خود نسبت به خدا اعتراف کند و به لوازم آن ملتزم باشد. راه دیگر هم راه طغیان است که سردمدار آن ابلیس است که بر اساس آیات قرآن و روایات اولین کسی بود که در عالم بنای طغیان را گذاشت. تعبیرات قرآن حاکی از این است که کسانی که برخلاف راه خدا می روند، همگی تابع شیطانند. گاهی هم می فرماید: چنین کسانی بنده هوای نفس خودشان یا بنده خودشان هستند. «؛ أرأیت من اتخذ إلهه هواه أفأنت تکون علیه وکیلا أم تحسب أن أکثرهم یسمعون أو یعقلون إن هم إلا کالأنعام بل هم أضل سبیل» ۱۶؛ یعنی بعضی از آدمیزادها هستند که معبود و خدایشان هوای نفسشان است. اینان کسانیاند که تابع هوای نفسشان هستند. چنین کسانی از حیوان هم پست تر هستند و تصور می کنند عقلی دارند و چیزی می فهمند. در آیه دیگری نیز می فرماید:؛ «؛ أ فرأیت من اتخذ إلهه هواه و أضله الله علی؛ علم و ختم علی؛ سمعه و قلبه و جعل علی؛ بصره غشاوة فمن یهدیه من بعد الله » ۱۷؛ آن کسانی که هوای نفس را معبود خود قرار می دهند، خدا بر چشم و گوششان پرده؛ می اندازد که دیگر حقیقت را نمی بینند و حق را نمی شوند.
انسان در مسیر زندگی خود یا بنده خداست یا بنده هوای نفس و شیطان، و راه سومی وجود ندارد. کسانی که از هیچکس تبعیت نمی کنند و خودشان برای خود تصمیم می گیرند و برنامه ریزی می کنند، در واقع همان نفس و شیطان است که اختیار ایشان را به دست گرفته و آنان خیال می کنند که خودشان تصمیم می گیرند و آزادند.
ما مسلمان هستیم و آگاهانه در مقام بندگی خدا و اطاعت از او بر می آییم و نماز می خوانیم. ما معتقدیم موجودی کامل و شریف وجود دارد که تمام هستی ما از اوست و در مقابل او نهایت خضوع و احترام را داریم؛ این، بندگی و عبادت است. اما عبادت شیطان یا هوای نفس همیشه این گونه آگاهانه نیست.
کسانی که مرتکب گناه می شوند، نمی گویند چون جناب ابلیس گفته، ما «قربة الی ابلیس»؛ این کار را انجام می دهیم. با این وجود قرآن چنین کسانی را بندگان شیطان و هوای نفس می داند و معنای بندگی نسبت به شیطان یا هوای نفس با عبادت آگاهانه ای که در مقابل خدا انجام می شود مساوی نیست. بلکه عبد بودن نسبت به الله یا نسبت به هوای نفس یا شیطان به دو معنی است که یکی عبادتی آگاهانه است که نسبت به خدا انجام می شود و دیگری عبادتی ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است و خود شخص هم توجه ندارد که عبادت شیطان یا عبادت هوای نفس است. بنابراین «عباد الرحمن»؛ کسانی هستند که به جای اینکه اتخذ إلهه هواه، آگاهانه و از روی اختیار «رحمان»؛ را مولا و اله خود گرفته اند. روشن است که این عبودیت خاص در اثر فعل اختیاری و آگاهانه انسان پیدا می شود و مولویت تشریعی یا تشریفی که در این آیه خدا برای بعضی افراد قائل است، برای کسانی است که با اختیار خودشان راه خدا و بندگی او را انتخاب کردند.
۱؛ فرقان، ۶۳
۲؛ بقره،؛ ۱-۲
۳؛ بقره، ۳-۴
۴؛ بقره، ۵
۵؛ بقره، ۱۷۷
۶؛ فرقان، ۶۳
۷؛ آل عمران، ۱۵
۸؛ بقره، ۱۸۶
۹؛ فجر، ۲۷-۳۰
۱۰؛ فصلت، ۱۷
۱۱؛ انعام، ۹۰
۱۲؛ کهف، ۴۴
۱۳؛ بقره ،۲۵۷
۱۴؛ محمد ،۱۱
۱۵؛ یس، ۶۰-۶۱
۱۶؛ فرقان ،۴۳-۴۴
۱۷؛ جاثیه ،۲۳
آنچه پیش رو دارید بخش هایی از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی است که پیرامون صفات بندگان صالح خدا با شرحی بر آیات ابتدایی سوره مؤمنون و آیات پایانی سوره فرقان ایراد کرده اند:
«عباد الرحمن الذین یمشون علی الأرض هونا و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما» ۱ یکی از شیوه های قرآن کریم این است که مجموعهای از صفات مطلوب را که مورد امر و تأکید الهی است، با عنوانی خاص و به گونه ای بیان می کند که موجب ترغیب مردم برای کسب این صفات باشد. به عنوان مثال در ابتدای سوره بقره، می فرماید: الم ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین ۲، خداوند در اینجا ابتدا عنوان «متقین»؛ را مطرح می کند و سپس اوصافی؛ را برای آنان برمی شمرد:؛ «الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و مما رزقناهم ینفقون و الذین یؤمنون بما أنزل إلیک و ما أنزل من قبلک و بالآخرة هم یوقنون» ۳؛ و در ادامه هدایت آن ها را تضمین می کند و می فرماید: «أولئک علی؛ هدی من ربهم و أولئک هم المفلحون» ۴؛ با توجه به این آیات شریفه می توان «مفلح»؛ و «رستگار»؛ را کسی دانست که دارای این صفات باشد.
در جای دیگری از سوره بقره نیز در برابر کسانی که رفتارهای ابداعی یا سنت های قومی، قبیلهای خود را نشانه نیکی می دانند، می فرماید: علامت «بر»؛ نیکی این نیست که روی خود را به این طرف یا آن طرف کنید؛ اگر می خواهید اهل نیکی باشید باید از کسانی باشید که: «من آمن بالله و الیوم الآخر و الملائکة و الکتاب و النبیین، و آتی المال علی؛ حبه ذوی القربی؛ و الیتامی؛ و المساکین و ابن السبیل»؛ در پایان هم می فرماید:؛ «أولئک الذین صدقوا و أولئک هم المتقون» ۵؛ یعنی کسانی که این صفات را کسب کردند در ادعای خود که طالب «بر»؛ هستند، صادقند.
از جمله آیاتی که صفات مختلفی را تحت عنوان دیگری برای ترغیب مردم به آن ها ذکر می کند آیات ابتدای سوره مؤمنون است. در آیات پایانی سوره فرقان نیز از این روش استفاده شده است. «و عباد الرحمن الذین یمشون علی الأرض هونا و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلام» ۶؛ در اینجا مثل سایر موارد عنوان؛ «مفلحین»؛ ذکر نشده، بلکه عنوان ارزشی «عباد الرحمن»؛ آمده است.
قرآن در موارد زیادی از انسان ها با لفظ «عباد»؛ یاد کرده است که یا به «الله»؛ اضافه شده، مثل «عباد الله»؛ یا به «رحمن»، مثل «عباد الرحمن»؛ یا به «یای متکلم»؛ مثل «عبادی»؛ یا گاهی بدون اضافه و با الف و لام آمده است، مانند «و الله بصیر بالعباد» ۷؛ در مقابل نیز قرآن خدا را نسبت به بندگان «مولا»؛ می نامد. این سخن که همه مردم بنده خدا هستند و خدا مولای آنهاست، مثل این است که بگوییم همه مردم مخلوقند و خدا هم خالق آن ها است، و بار ارزشی خاصی ندارد؛ اما گاهی «عباد»؛ به یای متکلم یا به تناسب به یکی از اسامی خاص خداوند اضافه می شود که به واسطه این اضافه بار ارزشی خاصی به آن افزوده می شود. بر همین اساس به جای اینکه بفرماید: «الناس»؛ یا «بنی آدم»، برای رعایت نکتهای می گوید «عبادی».«؛ و إذا سألک عبادی عنی فإنی قریب أجیب دعوة الداع إذا دعان» ۸؛ در اینجا «عبادی»؛ با «الناس»؛ مساوی نیست؛ بلکه این نکته در آن لحاظ شده که می خواهد مردم را به عرض حاجت در درگاه خدا تشویق کند. در آیات آخر سوره فجر هم می فرماید: «یا أیتها النفس المطمئنة ارجعی إلی؛ ربک راضیة مرضیة فادخلی فی عبادی» ۹؛ یعنی ای کسی که دارای نفس مطمئنه شدی و «راضی»؛ و «مرضی»؛ هستی، داخل بندگان من شو. مگر چنین کسی از ابتدا داخل بندگان نبود؟ همه مخلوقات خدا «عباد» او هستند؛ ولی در اینجا معنای عام آن مورد نظر نیست بلکه نکته خاصی در آن لحاظ شده است.
به طور کلی بسیاری از واژه ها در قرآن به دو صورت استعمال شده است. گاهی به صورت عام که شامل همه افراد می شود و گاهی به صورت خاص که فقط درباره یک دسته از مصادیق آن صدق می کند. به عنوان مثال هدایت خدا دو گونه است: یکی هدایت عام است که همه مردم و حتی کافران را هم شامل می شود: «أما ثمود فهدیناهم فاستحبوا العمی؛ علی الهدی» ۱۰- قسم دوم هدایت، یعنی هدایت خاص که ویژه بندگان خاص یعنی انبیا و اولیا است:؛ «أولئک الذین هدی الله فبهداهم اقتده » ۱۱- «ولایت»؛ در قرآن نیز به دو معنا به کار رفته است: ولایت عام و خاص.؛ «ولی»؛ و اختیاردار همه خلائق خداست. به این معنا ولایت الهی بر همه مخلوقات ثابت است و در روز قیامت هم این معنا ظهور می کند؛ «؛ هنالک الولایة لله الحق» ۱۲- اما ولایت معنی خاص دیگری هم دارد که شامل همه انسان ها نمی شود؛ بلکه؛ مخصوص مؤمنین است: الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات إلی النور » ۱۳؛ بر همین اساس گفته می شود، مؤمنین دارای «مولا»؛ هستند و کافران مولایی ندارند.؛ «ذلک بأن الله مولی الذین آمنوا و أن الکافرین لا مولی ؛ لهم » ۱۴؛ این ولایت خاص است که لازمه اش عنایت خاص، تربیت خاص و نعمت های خاصی است که خدا به مؤمنین می دهد و اختصاص به آن ها دارد.
واژه «عباد»؛ هم گاهی همه بندگان را شامل می شود؛ مثل: «و الله بصیر بالعباد »؛ خدا نسبت به همه بندگان از مؤمن و کافر بصیر و خبیر است. گاهی نیز لفظ «عباد»؛ با اضافه به اسم یا ضمیر خاصی معنای محدودتری پیدا می کند. وقتی گفته می شود: فادخلی فی عبادی، لفظ عباد در اینجا با موارد دیگر تفاوت دارد.روشن است که در آیه مورد بحث هم تعبیر «عباد الرحمن»؛ همه انسان ها را شامل نمی شود، بلکه معنای خاصی مورد نظر است. اضافه «عباد»؛ به «الرحمن»؛ اضافه تشریفی است؛ یعنی بندگانی که به حدی از شرافت رسیده اند که خدا آن ها را به خودش نسبت دهد؛ کأنه با این تعبیر خداوند اعلان می کند که چنین کسانی بنده من هستند، نه بنده دیگری. نکته دیگر اینکه «عبد»؛ که به معنای مملوک مطلق است، گاهی مفهوم تکوینی آن لحاظ می شود، یعنی عبودیتی که تکوینا انسان نسبت به خدا دارد و خارج از اختیار انسان است، چه بخواهد و چه نخواهد؛ چرا که هیچکس نمی تواند از مملوکیت خدا خارج شود. هر موجودی، خواه ناخواه «عبد»؛ است؛ یعنی سرتاپای وجودش متعلق به خداست. از خودش هیچ ندارد و هر چه دارد خدا به او داده است. این عبودیت تکوینی است که همه موجودات این صفت را دارند؛ اما گاهی از عبودیت یک معنای اختیاری اراده می شود؛ یعنی کسی که خودش را عبد قرار دهد و به لوازم آن ملتزم باشد.
در اینجا مردم دو دسته می شوند: یک دسته بنده خدا و دسته دیگر بنده نفس یا بنده شیطان. قرآن می فرماید: «؛ أ لم أعهد إلیکم یا بنی آدم أن لا تعبدوا الشیطان إنه لکم عدو مبین و أن اعبدونی هذا صراط مستقیم» ۱۵؛ بر اساس این آیه آدمیزاد در زندگی خود دو راه در پیش دارد، یک راه اینکه در مقابل خدا تسلیم باشد، به مملوکیت خود نسبت به خدا اعتراف کند و به لوازم آن ملتزم باشد. راه دیگر هم راه طغیان است که سردمدار آن ابلیس است که بر اساس آیات قرآن و روایات اولین کسی بود که در عالم بنای طغیان را گذاشت. تعبیرات قرآن حاکی از این است که کسانی که برخلاف راه خدا می روند، همگی تابع شیطانند. گاهی هم می فرماید: چنین کسانی بنده هوای نفس خودشان یا بنده خودشان هستند. «؛ أرأیت من اتخذ إلهه هواه أفأنت تکون علیه وکیلا أم تحسب أن أکثرهم یسمعون أو یعقلون إن هم إلا کالأنعام بل هم أضل سبیل» ۱۶؛ یعنی بعضی از آدمیزادها هستند که معبود و خدایشان هوای نفسشان است. اینان کسانیاند که تابع هوای نفسشان هستند. چنین کسانی از حیوان هم پست تر هستند و تصور می کنند عقلی دارند و چیزی می فهمند. در آیه دیگری نیز می فرماید:؛ «؛ أ فرأیت من اتخذ إلهه هواه و أضله الله علی؛ علم و ختم علی؛ سمعه و قلبه و جعل علی؛ بصره غشاوة فمن یهدیه من بعد الله » ۱۷؛ آن کسانی که هوای نفس را معبود خود قرار می دهند، خدا بر چشم و گوششان پرده؛ می اندازد که دیگر حقیقت را نمی بینند و حق را نمی شوند.
انسان در مسیر زندگی خود یا بنده خداست یا بنده هوای نفس و شیطان، و راه سومی وجود ندارد. کسانی که از هیچکس تبعیت نمی کنند و خودشان برای خود تصمیم می گیرند و برنامه ریزی می کنند، در واقع همان نفس و شیطان است که اختیار ایشان را به دست گرفته و آنان خیال می کنند که خودشان تصمیم می گیرند و آزادند.
ما مسلمان هستیم و آگاهانه در مقام بندگی خدا و اطاعت از او بر می آییم و نماز می خوانیم. ما معتقدیم موجودی کامل و شریف وجود دارد که تمام هستی ما از اوست و در مقابل او نهایت خضوع و احترام را داریم؛ این، بندگی و عبادت است. اما عبادت شیطان یا هوای نفس همیشه این گونه آگاهانه نیست.
کسانی که مرتکب گناه می شوند، نمی گویند چون جناب ابلیس گفته، ما «قربة الی ابلیس»؛ این کار را انجام می دهیم. با این وجود قرآن چنین کسانی را بندگان شیطان و هوای نفس می داند و معنای بندگی نسبت به شیطان یا هوای نفس با عبادت آگاهانه ای که در مقابل خدا انجام می شود مساوی نیست. بلکه عبد بودن نسبت به الله یا نسبت به هوای نفس یا شیطان به دو معنی است که یکی عبادتی آگاهانه است که نسبت به خدا انجام می شود و دیگری عبادتی ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است و خود شخص هم توجه ندارد که عبادت شیطان یا عبادت هوای نفس است. بنابراین «عباد الرحمن»؛ کسانی هستند که به جای اینکه اتخذ إلهه هواه، آگاهانه و از روی اختیار «رحمان»؛ را مولا و اله خود گرفته اند. روشن است که این عبودیت خاص در اثر فعل اختیاری و آگاهانه انسان پیدا می شود و مولویت تشریعی یا تشریفی که در این آیه خدا برای بعضی افراد قائل است، برای کسانی است که با اختیار خودشان راه خدا و بندگی او را انتخاب کردند.
۱؛ فرقان، ۶۳
۲؛ بقره،؛ ۱-۲
۳؛ بقره، ۳-۴
۴؛ بقره، ۵
۵؛ بقره، ۱۷۷
۶؛ فرقان، ۶۳
۷؛ آل عمران، ۱۵
۸؛ بقره، ۱۸۶
۹؛ فجر، ۲۷-۳۰
۱۰؛ فصلت، ۱۷
۱۱؛ انعام، ۹۰
۱۲؛ کهف، ۴۴
۱۳؛ بقره ،۲۵۷
۱۴؛ محمد ،۱۱
۱۵؛ یس، ۶۰-۶۱
۱۶؛ فرقان ،۴۳-۴۴
۱۷؛ جاثیه ،۲۳
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی ««عباد الرحمن» کسانی هستند که آگاهانه بندگی خدا را می کنند» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.