ایسنا/گیلان شورای عالی انقلاب فرهنگی پس از ۱۸ تیرماه سال ۸۸ یعنی بعد از درگذشت مهدی آذر یزدی، نویسنده ای که بیش از ۲۰ عنوان کتاب برای کودکان سرزمینمان نگاشته، این تاریخ را به عنوان روز رسمی ادبیات کودک و نوجوان اعلام کرد، اما ادبیات کودک و نوجوان چیست؟

شاید در نگاه اول ارائه تعریفی از «ادبیات» سهل باشد، اما هنگامی که پسوندی مانند کودک و نوجوان را به آن بیفزاییم کار مشکل می شود. ادبیات را چه وسیله انتقال فرهنگ و مضامین اجتماعی تعریف کنیم، چه ابزار هویت بخشی، در ذیل مجموعه «علم و هنر» قرار می گیرد. اگر علم را تلاشی برای فهم و تفسیر جهان معنا کنیم و هنر را زیبایی، تلاش برای فهم زیبایی می شود «ادبیات»، یعنی همانطور که ادبیات از راه زبان شکل می گیرد، تمام هنرها و علم های هستی نیز از طریق زبان و ادبیات قابل درک و انتقال هستند.

ادبیات کودک و نوجوان و رسالت آن

آنگاه که به ادبیات پسوند کودک و نوجوان اضافه می کنیم، باید فراتر از وظیفه انتقال معانی برای آن کارکرد اجتماعی، سرگرمی و بازی نیز در نظر بگیریم.

توران میرهادی ادبیات کودک و نوجوان را در فرهنگنامه چنین شرح داده است: «نوشته و سروده هایی که ارزش ادبی و هنری دارند و برای کودکان و نوجوانان پدید می آیند».

محمدهادی محمدی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودکان و بزرگسالان در یکی از سخنرانی های خود در همایش ادبیات کودکان و نوجوانان ادبیات کودکان را اینگونه تعریف می کند: «هرگونه متنی که با چارچوب و طرح مشخصی به طور عمد یا غیرعمد برای کودکان آفریده شده باشد، به صورتی که کودک با آن ارتباط برقرار کند و این رابطه منجر به برانگیختن احساسات و عواطف و پدیدآمدن لذت زیبایی شناختی شود و تاثیرات خاص روحی و روانی روی کودک بگذارد و سبب رشد شناخت او شود».

بی تفاوتی به ادبیات کودک و ایجاد جامعه ای بیمار

مرجان محبی، جامعه شناس در گفت وگو با ایسنا، درباره تاثیر متقابل ادبیات کودک و نوجوان و جامعه شناسی، اظهار کرد: وقتی از ادبیات کودک و نوجوان حرف می زنیم، یعنی قشری از جامعه را به صورت مستقل و منفک شده دارای وجاهتی مجزا و شخصیتی جداگانه مورد تحلیل قرار داده ایم، برای او فکر کرده ایم و متفکران و پژوهشگرانی را پای کار آورده ایم تا برایش محتوا تولید کنند، در حالی که اگر جامعه ای به این قضایا بی تفاوت باشد، در آن جامعه کودک به ابزاری برای قدرت بزرگسالان بدل می شود و با مفاهیمی که بزرگسالان در راستای منفعت خودشان به آنان می آموزند، شخصیت هایی مستاصل، ظلم پذیر، وابسته و غمگین بار می آورند.

ادبیات و هویت بخشی

وی با تاکید بر اینکه رشد اجتماعی بخش مهمی از رشد همه جانبه کودکان است، ادامه داد: تربیت صحیح کودک، پای کار آمدن همه سازمان ها و متولیان را می طلبد. در این میان مطبوعات، رسانه و به معنای گسترده تر ادبیات یکی از شاخه های اصلی است؛ شاخه ای هویت بخش که غنای آن کودکان برجسته تری از لحاظ ذهنی و اجتماعی و فرهنگی تربیت خواهد کرد.

این جامعه شناس، با اشاره به اینکه کتاب های داستانی، روح کودک و نوجوان را به پرواز در می آورد و مفاهیم و واقعیات جهان را به آنان می شناساند، گفت: رشد اجتماعی و آگاهی بخشی از رسالت های ادبیات کودک و نوجوان است و همانطور که روانشناس باید درک درستی از بستر روانی کودک داشته باشد و جامعه شناس با شناختی درست رفتارها و کنش های این قشر را تحلیل کند، نویسنده کودک و نوجوان نیز باید علاوه بر مهارت در نگارش، روانشناسی زبده و جامعه شناسی ماهر بوده و از همه مهم تر کودکی زنده در درون خود داشته باشد.

نقش خطیر ادبیات در اجتماعی سازی و تکوین شخصیت کودک و نوجوان

محبی، با بیان اینکه ادبیات کودک و نوجوان، آرمان ها و آرزوهای او را شکل می دهد و آگاهی و درک او از جهان هستی و آنچه در پیرامونش می گذرد را با ابزار ادبیات به دست می آورد، یادآور شد: کودک شناخت از تمامی انسان ها، اجتماع و تصاویری که از معنویت، خدا، بهشت، جهنم و … به دست می آورد را از دریچه ادبیات کسب می کند؛ بنابراین نقش خطیر ادبیات در اجتماعی سازی و تکوین شخصیت کودک و نوجوان را نمی توان نادیده گرفت.

وضعیت رو به رشد ادبیات کودک و نوجوان در دهه اخیر

مرضیه فرمانی، یکی از شاعران بنام کشور و نگارنده مجموعه سرود «احسان ماندگار» برای گروه سنی(ب) و (ج) از نشر عموزنجیرباف است.

این کارشناس ارشد ادبیات فارسی در گفت و گو با ایسنا وضعیت ادبیات کودک و نوجوان در دهه اخیر را رو به رشد ارزیابی می کند و می گوید: این نظر من از زاویه دید یک نویسنده و شاعر تخصصی ادبیات کودک و نوجوان نیست، بلکه به عنوان کسی است که فضای ادبیات کشور را رصد می کند، است. اتفاق خوب این است که تقریبا در تمامی جشنواره هایی که اخیرا برگزار می شود، به حوزه ادبیات کودک و نوجوان به مثابه یک عرصه مستقل توجه می شود.

وی اضافه می کند: در استان گیلان چهره هایی نظیر حمیرا خدابنده، شاهین رهنما، احمد خدادوست، محمود پوروهاب، معصومه فرمانی، صدیقه حسینی، جواد پیش نماز و حدیثه هاشمی به طور تخصصی در عرصه ادبیات کودک و نوجوان مشغول فعالیت هستند و افتخارآفرینی های کشوری و بعضا بین المللی بسیاری را نیز رقم زده اند.

خلق ادبیات کودک به زبان کودک

فرمانی، با تاکید بر اینکه جنبه های روانشناسی و آموزشی در ادبیات کودک و نوجوان باید رعایت شود، می افزاید: آنچه در ادبیات کودک و نوجوان بسیار مهم به نظر می رسد این است که من به عنوان نویسنده و یا شاعر کودک و نوجوان خود را به جای رده سنی قشری که برای او می نویسم بگذارم و از زبان او و با همان سادگی هایی که اقتضای سن و سالش است، برایش اثری را خلق کنم.

این شاعر جوان، با اشاره به اینکه آنچه اثر ادبی کودک و نوجوان را ارزشمند می کند، سادگی زبان اثر است، اظهار می دارد: ادبیات کودک باید از همان منظری که او به جهان می نگرد، به دنیا نگاه کند و از عبارت سخت و ثقیل و گنگ برای آموزش مفاهیم یا آگاه سازی کودکان اجتناب شود.

وی یادآور می شود: رسالت ادبیات بر تاثیربخشی، آموزش و شکل دهی به شخصیت کودکان تنها در صورتی محقق خواهد شد که نویسنده یا شاعر بزرگسال اگر می خواهد از گل و درخت و پنجره برایش بسراید یا داستانی بگوید خود را در قالب کودک ببرد و تصور کند در ذهن کودک این مفاهیم چگونه ثبت و تحلیل می شوند؛ کما اینکه روانشناسان هم بر این باورند نگاه از بالا به پایین به کودکان و آموزش به شیوه «باید و نباید» تاثیربخشی مثبتی بر ذهن کودک و نوجوان نخواهد داشت.

آنچه مبرهن است اینکه نمی توان رسالت آموزشی و تربیتی ادبیات را نادیده گرفت. ادبیات چه ابزار انتقال مفاهیم باشد، چه وسیله سرگرمی و بازی و چه دایره المعارف تربیتی و یا کلاس مصور اخلاق، نقشی خطیر در باورها، رویکردها، کنش ها و واکنش های کودکان و نوجوانان خواهد داشت. کودکان با احساسات لطیف به نوعی از زیبایی نیاز دارند که به رشد روانی و روحی آنان کمک کند؛ بنابراین پرداختن به ادبیات کودک و نوجوان نه فقط متعلق به ۱۸ تیرماه و یک تاریخ، بلکه وظیفه ای است که باید هر روز دستگاه های فرهنگی، اجتماعی و آموزشی درباره آن بیندیشند تا آثاری فاخر و کاربردی تولید و منتشر شود.

گزارش از - بهاره مقدم