به گزارش خبرنگار مهر، در سلسله یادداشت هایی که پیش روی شماست قواعد اندیشه در قرآن و به تعبیری قواعد اندیشه قرآنی توسط مصطفی عباسی مقدم استاد علوم قرآن دانشگاه کاشان از متن آیات استخراج شده است. از آنجا که اندیشه و تعقل در قرآن جلوه های بسیار و آثار سرشار دارد، منظور ما انواع و شاخه های مختلف آن یعنی هرگونه عقل ورزی، تأمل، فکر، تعمق، آینده نگری و عاقبت اندیشی را شامل می شود. منظور از قواعد هم قانونمندی ها و ضوابطی است که بر اندیشه مومنانه در پرتو قرآن احاطه دارند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در محفل انس با قرآن کریم در نخستین روز ماه مبارک رمضان، که امسال به دلیل کرونا به صورت ویدئوکنفرانس برگزار شد، به بحث قواعد قرآن برای زندگی انسان و ضرورت استخراج آن توسط محققان و پژوهشگران پرداختند.

و اینک بیانی مختصر از این قواعد:

قاعده هفدهم: هدفمندی اندیشه

از ویژگی های انسان این است که در کنش ها و واکنش هایش می تواند دو سطح از هدف داشته باشد. گاهی سفر می کند تا به مقصدی برسد و گاهی برای سفر، سفر می کند. گاهی برای کسب اطلاعات مطالعه می کند و گاه به خاطر خود مطالعه. اساسا علم برای علم یا علم برای هدف دیگر، چالشی میان اهالی فلسفه و علم پژوهان است.

درباره اندیشه نیز شاید برخی اندیشه را به خاطر اندیشه، مطلوب بدانند اما بیشتر شواهد، اندیشه را دست کم از منظر متون دینی، هدفدار و رو به سوی غایات ارزشمند معرفی می کنند، حتی اگر گاهی خود اندیشه به عنوان هدف مد نظر باشد مانند اینکه در کلاس های خلاقیت و شکوفایی فکر، روش های آن را می آموزند، هدفی واسطه ای است نه هدف غایی و نهایی.

از طرفی، به طور معمول مشاهده و نظر برای اندیشیدن است و اندیشیدن برای ادراک کامل و یا تصمیم گیری (چنان که در قاعده تعقل گفتیم). می توان گفت در یک سلسله طولی، هدف از رؤیت و مشاهده حقایق، رسیدن به مقام نظر است و از دریچه نظر به فکر می رسیم و از تفکر به تعقل و از تعقل به ادراک کامل و تصمیم و بعد از این مرحله، هدف نهایی، تقرب به کمال مطلق از طریق عمل، سلوک و زندگانی مادی و معنوی است.

به عنوان مثال ادراک کامل، آیه زیر می گوید اگر تعقل کنید به درک کامل موضوع یعنی عدم تعلق ابراهیم به اهل کتاب نائل می شوید: «یا أهل الکتاب لم تحاجون فی إبراهیم وما أنزلت التوراة والإنجیل إلا من بعده أفلا تعقلون» ای اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم، گفتگو و نزاع می کنید (و هر کدام، او را پیرو آئین خودتان معرفی می نمائید)؟! در حالی که تورات و انجیل، بعد از او نازل شده است! آیا اندیشه نمی کنید؟! (آل عمران/۶۵) علت آن بود که هریک از یهود و نصارا ابراهیم خوشنام و موحد را متعلق به خود می دانستند.

از آیه ۱۹۱ آل عمران استنباط می شود که هدف تفکر قرآنی رسیدن به مرتبه ایمان به هدفمندی خلقت و حکمت خدا است که اوج آن مربوط به أولوالألباب (صاحبان خرد ناب و الگوهای اندیشه قرآنی) می باشد:

«الذین یذکرون الله قیاما وقعودا وعلی جنوبهم ویتفکرون فی خلق السماوات والأرض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار» همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند؛ (و می گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده ای! منزهی تو! پس ما را از عذاب آتش نگاه دار.

در آیه ۲۹ سوره صاد نیز به صراحت، هدف تدبر (که همان ژرفکاوی آیات وحی است) تذکر و حالت هشیاری، اثرپذیری و التزام به دستور قرآن دانسته شده و جالب تر این است که در اینجا هم انگشت اشارت به سمت أولوالألباب است: «کتاب أنزلناه إلیک مبارک لیدبروا آیاته ولیتذکر أولو الألباب» این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند! (البته مترجمان معمولا این گونه ترجمه کرده اند ولی قطعا بین عاقلان و متفکران و اولوالالباب در قاموس قرآن، تفاوت قطعی است و شاید مفهوم صاحبان خرد ناب مناسب تر باشد، چون در قرآن لب مفهومی ویژه دارد.) همچنین از برخی آیات، برداشت می شود که هدف نظر رسیدن به حالت ذکر است؛ چرا که بعد از یادآوری آفرینش شتر و آسمان و زمین و کوه ها (غاشیه/۱۷ تا ۲۰) می فرماید: «فذکر إنما أنت مذکر» (غاشیه/۲۱) در مجموع می توان نتیجه گرفت که در مکتب حیاتبخش و روح افزای قرآن، اندیشه اهدافی مقدس و معین دارد که عبارتند از: راهیابی، اهتداء، تذکر و فلاح.