شخصیت <a href="/fa/dashboard/ ir/خواجه نصیرالدین طوسی" class="text info">خواجه نصیرالدین طوسی</a>

خواجه نصیرالدین طوسی

برای دیگر کاربردها طوسی را ببینید.

خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) حکیم و متکلم شیعه قرن هفتم هجری است. خواجه نصیر نویسنده کتاب ها و رساله های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است. اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، اساس الاقتباس، شرح الاشارات، تجرید الاعتقاد، جامع الحساب و کتاب مشهور زیج ایلخانی و تذکرة فی علم الهیئة در علم نجوم، از آثار مهم و مشهور او هستند. او همچنین رصدخانه مراغه و در کنار آن کتابخانه مراغه را با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب بنا نهاد.

نصیرالدین طوسی احیاگر فلسفه و مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه دانسته شده است. برخی از علمای بزرگ شیعه که شاگرد وی بود ه اند، عبارت اند از علامه حلی، ابن میثم بحرانی و قطب الدین شیرازی.

محتویات

۱ زندگی

۱٫۱ حضور در قلعه های اسماعیلیان

۱٫۲ خواجه و هلاکوخان مغول

۱٫۳ تاسیس رصدخانه و کتابخانه مراغه

۱٫۴ درگذشت

۲ مذهب

۳ حضور در فتح بغداد

۴ جایگاه علمی

۵ شاگردان

۶ آثار

۷ پانویس

۸ منابع

۹ پیوند به بیرون

زندگی

محمد بن محمد بن حسن، مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در ۱۱ جمادی الاول سال ۵۹۷ق در طوس به دنیا آمد و لقب «طوسی» برای وی، به زادگاه او اشاره دارد.[۱] او در کودکی قرآن کریم، صرف، نحو و آداب را فرا گرفت. سپس با راهنمایی پدرش، مقدمات ریاضیات را نزد کمال الدین محمد آموخت. همچنین فقه و حدیث را نزد پدر و جدش که خود از فقها و محدثان آن عصر بوده اند فراگرفت.[۲] استاد دیگر او دایی اش نورالدین علی بن محمد شیعی بود که مطابق با نظر برخی از مورخان، منطق و حکمت را به او می آموخت.[۳]

طوسی پس از وفات پدرش، از طوس به نیشابور رفت که در آن زمان محل اجتماع علما و دانش پژوهان بود.[۴] او کتاب اشارات اثر ابوعلی سینا در فلسفه را نزد فرید الدین داماد و کتاب قانون او در طب را نزد قطب الدین مصری فراگرفت[۵] و در جلسات درس سراج الدین قمری، ابوالسعادات اصفهانی و دیگران شرکت کرد.[نیازمند منبع] همچنین با فریدالدین عطار در این شهر ملاقات کرد.[۶] او همچنین نزد کمال الدین بن یونس موصلی نیز شاگردی کرد که در اکثر علوم، مخصوصا علوم ریاضی سرآمد بود. از سالم بن بدران مازنی مصری که از بزرگان فقهای امامیه بود هم قسمتی از کتاب الغنیة ابن زهره را که در اصول فقه است فراگرفت.[۷]

حضور در قلعه های اسماعیلیان

خواجه نصیرالدین طوسی، پس از حمله مغولان به ایران و بروز ناآرامی خصوصا در منطقه خراسان، مدتی در شهرهای مختلف سرگردان بود تا آنکه به دعوت ناصرالدین، فرمانروای قلعه های اسماعیلیان در خراسان، به قهستان رفت[۸] و در آنجا به درخواست ناصرالدین، کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق نوشته ابوعلی مسکویه رازی را به فارسی ترجمه کرد، مطالبی به آن افزود و آن را به نام ناصر الدین، اخلاق ناصری نامید. تاریخ تألیف این کتاب، ۶۳۰ تا ۶۳۲ق بوده است.[۹] وی همچنین در آنجا کتابی در علم هیئت به نام الرسالة المعینیة، به نام معین الدین، فرزند ناصرالدین، تألیف کرد.[۱۰] قلعه های اسماعیلیان، تنها نیروی مقاوم در برابر حملات مغولان دانسته شده است. در وضعیتی که شهرهای خراسان و نیشابور به طور کامل به دست مغولان افتاده بود، این قلعه ها سال های طولانی مقاومت کردند و تسلیم مغولان نشدند.[۱۱]

علاءالدین محمد، رهبر اسماعیلیان، پس از آنکه خبر حضور خواجه نصیر طوسی نزد ناصرالدین را دریافت کرد، خواجه نصیر را به پیش خود خواند و او به همراه ناصرالدین، به قلعه میمون دز رفت و رهبر اسماعیلیان استقبال ویژه ای از او کرد. خواجه نصیرالدین طوسی تا هنگامی که فرزند علاءالدین محمد، رکن الدین در حمله دوم مغول تسلیم آنها شد، در قلعه الموت نزد او ماند.[۱۲]

تمبر یادبود خواجه نصیرالدین طوسی

برخی از مورخان بر این باورند که حضور خواجه نصیر و اقامت او در قلعه های اسماعیلیان از روی اختیار نبوده، بلکه او را مجبور به این کار کرده اند؛[۱۳] با این حال، آق سرائی در مسامرة الاخبار بر این باور است که خواجه طوسی نزد اسماعیلیان وزارت مطلق داشته و به چنان جایگاهی دست پیدا کرده که به او لقب خواجه کائنات داده بوده اند.[۱۴] کسانی که معتقدند خواجه نصیر طوسی مجبور به حضور نزد اسماعیلیان شده و در قلعه های آنان زندانی بوده، به جملات شکوه آمیز او در پایان شرح اشارات استناد می کنند که از وضعیت روزگار و زندگی خود نالیده است.[۱۵]

خواجه و هلاکوخان مغول

خواجه نصیر، پس از حمله دوم مغولان به فرماندهی هلاکو و تسلیم شدن قلعه های اسماعیلیان، به دربار هلاکو راه یافت.[۱۶] به گفته سید محسن امین، خواجه طوسی بدون آنکه قدرت انتخاب داشته باشد، با هلاکو همراه شد و در حالتی که مقاومت در برابر نیروی مهاجم، نه از سوی مردم و نه از سوی حکومت امکان پذیر نبود، تلاش کرد از میراث اسلامی که در معرض نابودی بود محافظت کند و به سبب اقدامات او بود که در نهایت پس از مدتی مغولان به اسلام گرویدند.[۱۷] خواجه طوسی در حمله هلاکو به بغداد در سال ۶۵۵ قمری همراه او بوده است.[۱۸]

تاسیس رصدخانه و کتابخانه مراغه

خواجه نصیرالدین طوسی پس از فتح بغداد توسط هلاکو، ساخت یک رصدخانه را به هلاکو پیشنهاد کرد؛ با این توجیه که او با توجه به دانشی که در نجوم دارد، می تواند با کمک رصد ستارگان، سلطان را از وقایع آینده، مدت عمر و نسل او آگاه سازد.[۱۹] این پیشنهاد مورد پسند هلاکو قرار گرفت و ساخت آن از سال ۶۵۷ق آغاز شد.[۲۰] به گفته سید محسن امین، خواجه نصیر، رصدخانه مراغه را محلی برای جمع کردن تعداد زیادی از دانشمندان آن زمان قرار داد و بدین گونه آنها را از کشته شدن رهایی بخشید و نیز تلاش زیادی برای جمع آوری تعداد زیادی از کتاب ها و حفظ آنها کرد.[۲۱] کار ساخت رصدخانه تا پایان عمر خواجه به طول انجامید و زیج به دست آمده از این رصدخانه، زیج ایلخانی نام گرفت.[۲۲]

خواجه نصیر همچنین کتابخانه بزرگی در محل رصدخانه مراغه احداث نمود و به فرمان هلاکو بسیاری از کتاب های نفیس و سودمندی که از بغداد، دمشق، موصل و خراسان غارت شده بود، به آن انتقال یافت. خود خواجه نیز مأمورانی به اطراف بلاد می فرستاد که هرجا کتاب های علمی بیابند خریداری کنند و برای او بفرستند و خود هر کجا به کتاب مفید و نفیسی برمی خورد و در مسافرت ها به نظرش می رسید، را می خرید.[۲۳] به عقیده برخی از مورخان ، حدود ۴۰۰ هزار کتاب در کتابخانه مراغه گرد آمده بود.[۲۴] در کتابخانه رصدخانه مراغه، انواع کتاب از زبان های چینی، مغولی، سنسکریت، آشوری و عربی به زبان فارسی ترجمه شد و در دسترس طالبان علم و دانشمندان رصدخانه قرار گرفت. این رصد خانه در حقیقت مرکز علمی ای بود که در آن، علوم مختلف زمان، مثل ریاضیات، نجوم و علوم طبیعی، تحقیق و تدریس می شد.[۲۵]

درگذشت

خواجه نصیر در حالی در ۱۸ ذی الحجه سال ۶۷۲ق درگذشت که برای سامان دادن به امور اوقاف و دانشمندان، در بغداد به سر می برد. او بنا به وصیت خود در حرم کاظمین دفن شد.[۲۶] او همچنین وصیت کرده بود که روی قبرش اشاره ای به ویژگی های علمی اش نشود و فقط عبارت «و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید»[۲۷] بر روی سنگ قبرش نوشته شود.[۲۸]

مذهب

شواهد زیادی مبنی بر شیعه اثنی عشری بودن خواجه نصیرالدین طوسی در دست است؛ ازجمله او در اغلب کتاب های کلامی خود همچون تجرید الاعتقاد، به دوازده امام و وجوب عصمت آنها اشاره کرده است.[۲۹] همچنین رساله های ویژه ای در این باره نگاشته که از آن جمله می توان رساله «الفرقة الناجیة » و «رسالة فی حصر الحق بمقالة الامامیة » و نیز «الاثنی عشریة » و «رسالة فی الإمامة » را نام برد.[۳۰] با این حال، در فهرست آثار خواجه نصیر، کتاب ها و رساله هایی منسوب به او وجود دارد که مطابق با تعالیم اسماعیلیان است.[نیازمند منبع] علمای شیعه اثنی عشری اغلب، اصل انتساب این آثار به خواجه را رد کرده اند، اما برخی محققان و اسلام شناسان غربی، معتقد به نوعی تحول مذهبی در خواجه در زمان حضور در میان اسماعیلیان هستند.[۳۱] برخی برپایه این آثار بر این باورند که او پس از پناه بردن به قلعه های اسماعیلیان موقتا به مذهب آنها گرویده و پس از آن به مذهب شیعه اثنی عشری بازگشته است.[۳۲]

برخی نویسندگان هم بر این باورند که طوسی به عنوان یک شیعه دوازده امامی، تقیه به کار بسته و برای حفظ جان خود، در قلاع اسماعیلی به تألیف کتب و رسالاتش مشغول شده است.[۳۳] عبدالله نعمة این را که طوسی به محض خراب شدن قلعه های اسماعیلیان، شیعه اثنی عشری بودن خود را اعلام نموده است، تأییدی بر این نظر گرفته است.[۳۴]

حضور در فتح بغداد

ابن تیمیه (۶۶۱ق-۷۲۸ق) از علمای اهل سنت، مدعی شده است که خلیفه بغداد، به دستور خواجه نصیرالدین طوسی به قتل رسیده است؛[۳۵] اما برخی با استناد به بررسی منابع قبل از او و عدم مشاهده چنین مطلبی در آنها، این مطلب را نادرست و تهمت به خواجه دانسته اند و احتمال داده اند که منابع پس از ابن تیمیه به پیروی از او چنین مطلبی را آورده اند.[۳۶]

برخی محققان معتقدند حضور نصیرالدین طوسی در جریان فتح بغداد به دست مغولان، عاملی برای کاهش غارت و کشتار مردم بوده و با حمایت او، بسیاری از عالمان از مرگ نجات یافته اند.[۳۷]

جایگاه علمی

خواجه نصیر طوسی را در علم، همتای بوعلی سینا دانسته اند؛ با این تفاوت که ابن سینا در طب سرآمد بود و خواجه نصیر در ریاضیات.[نیازمند منبع] برخی معتقدند دفاع خواجه نصیرالدین طوسی از ابن سینا در برابر انتقادات فخر رازی، در کتاب شرح اشارات، موجب احیای فلسفه در آن عصر شده است.[۳۸] هم چنین خواجه نصیر را مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه دانسته اند.[۳۹] به باور مرتضی مطهری، تمام آثار کلامی بعد از خواجه نصیر، از کتاب تجرید الاعتقاد تأثیر پذیرفته اند.[۴۰] براساس برخی پژوهش های معاصر، خواجه نصیر طوسی، از یک سو شارح و مکمل فیلسوفان و دانشمندان پیش از خود بوده، و از سوی دیگر سرمشق دانشمندان پس از خود شده است.[۴۱]

بسیاری از دانشمندان مسلمان و همچنین اسلام شناسان غربی، از او ستایش کرده اند.[۴۲]

شاگردان

برخی از شاگردان بزرگ خواجه نصیر طوسی عبارتند از:

۱- علامه حلی فقیه و متکلم بزرگ شیعی (متوفی ۷۲۶ق)، حکمت را نزد خواجه طوسی فراگرفت[۴۳] و شرح کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیر را با عنوان کشف المراد نوشت. این کتاب از مشهورترین شرح های تجرید است.[۴۴]
۲- ابن میثم بحرانی، نویسنده کتاب شرحی بر نهج البلاغه، حکیم، ریاضی دان، متکلم و فقیه که در حکمت، شاگرد خواجه نصیر و در فقه استاد وی بود.[۴۵]
۳- قطب الدین شیرازی (متوفی ۷۱۰ق)، زمانی که خواجه به همراه هلاکو به قزوین رفت، با خواجه همراه شد، با او به مراغه رفت و شاگرد خواجه نصیر در علم هیئت، ریاضی، فلسفه و طب شد. خواجه او را قطب فلک الوجود می خواند.[۴۶]
۴- سید رکن الدین (حسن بن محمد بن شرفشاه علوی)، از شاگردان خواجه بوده و برخی از آثار او را شرح داده است.[۴۷]
۵- کمال الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی (۶۴۲۷۲۳ ق) معروف به ابن الفوطی، از تاریخ نویسان قرن هفتم است و کتاب های «معجم الآداب» و «الحوادث الجامعه» از آثار اوست. او کتابداری کتابخانه رصدخانه مراغه و در اواخر عمر، کتابخانه مستنصریه را بر عهده داشت.[۴۸]
۶- عماد الدین حربوی معروف به ابن الخوام (۶۴۳۷۲۸ ق)، در حساب و طب سرآمد زمان خود بوده و کتاب های «فوائد بهائیه فی قواعد حسابیه» و «مقدمه ای در طب» از او بر جای مانده است.[۴۹]

آثار

نوشتار اصلی: فهرست آثار خواجه نصیر الدین طوسی

کتاب ها و رساله های علمی خواجه نصیرالدین طوسی در موضوعات گوناگون را بیش از ۱۸۴ عنوان دانسته اند.[۵۰] برخی محققان معتقدند که با توجه به زندگی اجباری وی در قلعه های اسماعیلیان، بسیاری از کتاب های او در وضعیت بد معیشتی نوشته شده است.[نیازمند منبع] خواجه نصیر، در مقدمه شرح اشارات، از رنج فراوان و غم روزافزونش هنگام تألیف کتاب نوشته است.[۵۱]

برخی از آثار او:

تجرید الاعتقاد: این کتاب از زمان تألیف تاکنون از کتاب هایی است که در حوزه های علمیه شیعه در حوزه کلام تدریس می شود.[۵۲] خواجه نصیر در این کتاب کلام را با فلسفه آمیخته و مسائل کلامی را به روش فلسفی حل کرده است.[۵۳]

اساس الاقتباس:این کتاب در موضوع منطق و به زبان فارسی است.[۵۴] برخی این کتاب را پس از بخش منطق کتاب شفای بوعلی سینا، مهمترین کتابی دانسته اند که در این موضوع نگاشته شده است.[۵۵]

شرح الاشارات و التنبیهات ابوعلی سینا: این کتاب از متون درسی حکمت مشاء است.[۵۶]

اخلاق ناصری: ترجمه کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه به همراه اضافات.[۵۷]

آغاز و انجام: این کتاب درباره مبدأ و معاد است که در آن مباحث مربوط به احوال قیامت، بهشت و جهنم به روش عرفانی مطرح شده است.[۵۸]

تحریر اصول اقلیدس: کتاب «اصول الهندسه و الحساب» کتابی است که قریب سیصد سال قبل از میلاد توسط اقلیدس، ریاضی دان و منجم شهیر یونانی تصنیف شده است و یکی از متون درسی ریاضی دانان بوده است.[۵۹] خواجه طوسی بر پایه ترجمه های پیش از خود از این کتاب و مقایسه بین آنها، این اثر را تحریر و شرح نموده و اشکال و گزاره های دیگری نیز بدان افزوده است.[۶۰]