شریف | یه جستجوی عمیق

زندگینامه <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت امام رضا علیه السلام" class="text info">حضرت امام رضا علیه السلام</a>

#امام رضا علیه السلام

امام علی • امام حسن مجتبی • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام حسن عسکری • امام مهدی

علی بن موسی بن جعفر (ع) معروف به امام رضا (۱۴۸–۲۰۳ق) هشتمین امام شیعه اثناعشری است. مشهورترین لقب امام هشتم، رضا است. در روایتی از امام جواد(ع) آمده است که لقب رضا از سوی خداوند به پدرش داده شده است. او به عالم آل محمد و امام رئوف نیز شهرت دارد.

امام رضا(ع) پس از پدرش امام موسی کاظم(ع) در سال ۱۸۳ق و به مدت ۲۰ سال امامت را برعهده گرفت. امامت او با خلافت هارون الرشید (۱۰ سال)، محمد امین (حدود ۵ سال) و مأمون عباسی (۵ سال) همزمان بود. پس از شهادت امام کاظم(ع)، بیشتر شیعیان، امامت امام رضا(ع) را پذیرفتند؛ اما گروهی از اصحاب امام هفتم‏(ع)، امامت او را نپذیرفته و در امامت موسی بن جعفر(ع) توقف کردند و به واقفیه (یا واقفه) مشهور شدند.

امام هشتم تا پیش از سفر به خراسان، در مدینه زندگی می کرد و از جایگاه ویژه ای در میان مردم برخوردار بود؛ اما در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ق به دستور مأمون به مرو آمد و با تهدید او و به اکراه، به شرط اینکه در امور حکومت دخالتی نکند، ولایتعهدی او را پذیرفت. مأمون ۷ رمضان سال ۲۰۱ قمری با امام رضا(ع) به عنوان ولیعهد پس از خود، بیعت کرد و از مردم بیعت گرفت.

حدیث مشهور سلسلة الذهب در سفر به خراسان، در نیشابور از امام رضا(ع) نقل شده است و درباره توحید و شرایط آن است. پس از ورود امام به خراسان، مأمون به جهت زیر سؤال بردن مقام و علم او، مناظرات متعددی میان وی و بزرگان دیگر ادیان و مذاهب تشکیل داد که برخلاف میل مأمون، سبب برتری و اقرار به دانش او شد. بخشی از این مناظرات در کتاب الاحتجاج اثر طبرسی نقل شده است.

براساس نقل مشهور، امام رضا(ع)، آخر ماه صفر سال ۲۰۳ق در ۵۵ سالگی در طوس به دست مأمون به شهادت رسید. امام به دستور مأمون، در بقعه هارونیه در روستای سناباد دفن شد. امروزه حرم امام رضا، در شهر مشهد واقع است و زیارتگاه مسلمانان است.

صلوات خاصه حضرت امام رضا(ع) نقش بسته بر سقف راهروی بین رواق دارالذکر و دارالزهد

محتویات

۱ زندگی نامه

۱.۱ تولد

۱.۲ مادر

۱.۳ همسران و فرزندان

۲ امامت

۲.۱ گرایش شیعیان

۳ جایگاه امام در مدینه

۴ سفر به خراسان

۴.۱ بیان حدیث سلسلة الذهب

۵ ولایتعهدی مأمون

۶ مناظرات

۷ نماز عید

۸ شهادت

۸.۱ حرم امام رضا (ع)

۹ سیره رضوی

۱۰ آثار منسوب

۱۱ اصحاب

۱۲ جایگاه نزد اهل سنت

۱۳ آثار هنری و فرهنگی

۱۳.۱ آثار ادبی

۱۳.۲ آثار نمایشی

۱۳.۳ تابلوی ضامن آهو

۱۳.۴ جشنواره بین المللی امام رضا(ع)

۱۴ کتاب شناسی

۱۵ جستارهای وابسته

۱۶ پانویس

۱۷ منابع

۱۸ پیوند به بیرون

زندگی نامه

[نمایش]

امام رضا (ع)

نوشتار اصلی: فهرست کنیه ها و لقب های امام رضا(ع)

علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، کنیه اش، ابوالحسن و مشهورترین لقبش رضا است. در روایتی از امام جواد(ع) آمده است که این لقب از سوی خداوند به پدرش داده شده است؛[۱] ولی طبق برخی منابع، مأمون لقب رضا را به او داد.[۲] صابر، صدیق، رضی و وفی از دیگر القاب آن حضرت است.[۳] در برخی روایات او عالم آل محمد نامیده شده است.[۴] نقل شده است که امام کاظم(ع) به فرزندانش می گفت: «برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمد است.»[۵] همچنین امام جواد(ع) در زیارت امام رضا(ع) او را امام رئوف خطاب کرده است.[۶] لقب امام رئوف در بین شیعیان شهرت بسیار دارد.[۷]

تولد

زادروزش را پنجشنبه یا جمعه ۱۱ ذی القعده، یا ذی الحجه و یا ربیع الاول سال ۱۴۸ یا ۱۵۳ق نقل کرده اند.[۸] کلینی [۹] و بیشتر علما و و مورخین[۱۰] سال تولدش را ۱۴۸ق نقل کرده اند.

مادر

تصویری از بقعه منسوب به نجمه خاتون مادر امام رضا(ع) در مشربه ام ابراهیم در مدینه منوره قبل از تخریب

مادر امام رضا(ع) کنیزی از اهالی نوبه بوده است[۱۱] که با نام های مختلفی از او یاد شده است. گفته شده است هنگامی که امام کاظم(ع) او را خریداری کرد، نام تُکتَم را برای وی برگزید[۱۲] و وقتی امام رضا (ع) را به دنیا آورد، امام کاظم(ع) او را طاهره نامید.[۱۳] شیخ صدوق گفته است که عده ای نام مادر امام رضا (ع) را سَکَن نوبیه روایت کرده اند. همچنین اروی، نجمه، سمانه، نیز نامیده شده است و کنیه اش ام البنین بوده است.[۱۴]

در روایتی آمده که مادر امام رضا(ع) کنیزی پاک و پرهیزگار به نام نجمه بود که حمیده مادر امام کاظم(ع) وی را خریداری و به پسرش بخشید و بعد از ولادت حضرت رضا(ع) او را طاهره نامید. »[۱۵]

همسران و فرزندان

همسر امام رضا سَبیکه نام داشت[۱۶] که گفته شده از خاندان ماریه قبطیه همسر پیامبر(ص)، بوده است.[۱۷]

بارگاه امامزاده حسین فرزند منسوب به امام رضا (ع) در شهر قزوین

در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا(ع) ذکر شده است: مأمون به امام رضا (ع) پیشنهاد داد که با دخترش « ام حبیب » یا « ام حبیبه » ازدواج کند و امام نیز پذیرفت.[۱۸] طبری این ازدواج را در حوادث سال ۲۰۲ق یاد می کند.[۱۹] گفته اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا (ع) و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه هایش بوده است.[۲۰] سیوطی نیز، از ازدواج دختر مأمون با امام رضا(ع) یاد می کند؛ ولی اسم آن دختر را ذکر نمی کند.[۲۱]

درباره تعداد و اسامی فرزندان امام رضا اختلاف است. شیخ مفید، غیر از محمد بن علی فرزندی برای وی نمی شناسد.[۲۲] ابن شهرآشوب و طبرسی، نیز بر همین عقیده اند.[۲۳] برخی، از دختری به نام فاطمه برای وی سخن گفته اند.[۲۴] برخی، فرزندان ایشان را پنج پسر و یک دختر نوشته اند، به نام های محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه.[۲۵] سبط بن جوزی برای وی چهار پسر به نام های محمد (ابوجعفر ثانی)، جعفر، ابومحمد حسن، ابراهیم، و یک دختر، بدون ذکر اسم، یاد می کند.[۲۶] گفته شده فرزندی از آن حضرت که دو سال یا کمتر داشته در قزوین دفن شده است و گفته می شود که امامزاده حسین کنونی قزوین همان است. بنابر روایتی امام در سال ۱۹۳ به این شهر مسافرتی داشته است.[۲۷]

امامت

حاکمان زمان امام رضا(ع)

مأمون عباسی ۱۹۸-۲۱۸ق

امین عباسی ۱۹۳-۱۹۸ق

هارون عباسی ۱۷۰-۱۹۳ق

امامت امام رضا (ع) ۱۸۳-۲۰۳ق

امام رضا(ع) پس از شهادت پدرش امام کاظم(ع) در سال ۱۸۳ق امامت را عهده دار شد؛ مدت امامت آن حضرت ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون الرشید(۱۰ سال)، محمد امین (حدود ۵ سال)، مأمون (۵ سال) همزمان شد.[۲۸]

راویانی همچون داود بن کثیر رقی، محمد بن اسحاق بن عمار، علی بن یقطین، نعیم قابوسی، حسین بن مختار، زیاد بن مروان، المخزومی، داود بن سلیمان، نصر بن قابوس، داود بن زربی، یزید بن سلیط و محمد بن سنان، احادیثی از موسی بن جعفر(ع) درباره امامت امام رضا(ع) نقل کرده اند. [۲۹]

همچنین مقبولیت امام رضا (ع) در میان شیعیان و برتری علمی و اخلاقی وی را، ثابت کننده امامت او می دانند. هرچند که وضعیت مسأله امامت در اواخر زندگی موسی بن جعفر(ع) بسیار پیچیده بود؛ اما بیشتر اصحاب امام کاظم(ع) جانشینی امام رضا (ع) را پذیرفتند.[۳۰]

گرایش شیعیان

نوشتار اصلی: واقفیه

پس از شهادت امام کاظم(ع)، بیشتر شیعیان با توجه به وصیت امام(ع) و دلایل و شواهد دیگر، امامت فرزند ایشان، علی بن موسی الرضا (ع) را پذیرفتند و وی را به عنوان امام هشتم تأیید نمودند. این دسته که بزرگان اصحاب امام کاظم (ع) را هم شامل می شد، به نام قطعیه مشهور شدند؛[۳۱] ولی گروه دیگری از اصحاب امام هفتم‏(ع) از پذیرفتن امامت علی بن موسی الرضا(ع) سرباز زده و در امامت حضرت موسی بن جعفر(ع) توقف کردند که به همین جهت واقفیه (یا واقفه) نامیده شدند.[۳۲] واقفیه معتقد بودند که امام کاظم(ع)، مهدی موعود است که در غیبت به سر می برد و بازخواهد گشت.[۳۳]

جایگاه امام در مدینه

امام رضا(ع) تا پیش از سفر به خراسان در مدینه زندگی می کرد و از جایگاه ویژه ای در میان مردم برخوردار بود. خود امام در گفتگویی که با مأمون درباره ولایتعهدی داشت، در توصیف این دوره گفته است:

همانا ولایت عهدی هیچ امتیازی را بر من نیفزود. هنگامی که من در مدینه بودم فرمان من در شرق و غرب نافذ بود و وقتی سوار بر مرکب خود، از کوچه های مدینه عبور می کردم، کسی عزیرتر از من نبود.[۳۴]

در مورد جایگاه علمی امام در مدینه نیز از خود ایشان نقل شده است:

من در مسجد پیامبر می نشستم و دانشمندانی که در مدینه بودند، هرگاه در مسئله ای درمی ماندند، همگی به من ارجاع می دادند و مسائل شان را نزد من می فرستادند و من به آنها پاسخ می دادم.[۳۵]

سفر به خراسان

مسیر حرکت امام رضا(ع) (برای بزرگنمایی موش واره را روی تصویر ببرید)

هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ [۳۶] یا ۲۰۱ قمری[۳۷] بود. به گزارش یعقوبی مأمون، امام رضا را از مدینه به خراسان آورد و فرستاده وی جهت آوردن حضرت به خراسان، رجاء بن ابی ضحاک خویشاوند فضل بن سهل بود. حضرت را از راه بصره آوردند تا به مرو رسید.[۳۸] به عقیده برخی مأمون مسیر مشخصی برای سفر امام رضا به مرو انتخاب کرد تا آن حضرت از مراکز شیعه نشین عبور نکند، زیرا از اجتماع شیعیان بر گرد امام می ترسید. او دستور داد تا حضرت را از مسیر کوفه نیاورند بلکه از طریق بصره، خوزستان و فارس، به نیشابور بیاورند.[۳۹]

مسیر حرکت طبق کتاب اطلس شیعه چنین بوده است: مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو.[۴۰] به گزارش شیخ مفید مأموران مأمون، امام رضا (ع) و برخی از بنی هاشم را از مسیر بصره به مرو آوردند. مأمون آن ها را در خانه ای و امام رضا (ع) را در خانه ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد.[۴۱]

بیان حدیث سلسلة الذهب

نوشتار اصلی: حدیث سلسلة الذهب

اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ حِصْنِی‏ فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا
...خداوند جل جلاله می فرماید: «لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ» دژ من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. چون مرکب به راه افتاد امام رضا گفت: [البته] با شرایطش و من جزو شرایط آنم.

ابن بابویه، کتاب التوحید، ص۴۹.

اسحاق بن راهویه می گوید: وقتی امام رضا(ع) در سفر به خراسان به نیشابور رسید، شماری از مُحدِّثان عرض کردند: ای پسر پیغمبر از شهر ما تشریف می ‏برید و برای ما حدیثی بیان نمی فرمایید؟ پس از این تقاضا، حضرت سرش را از کجاوه بیرون آورد و فرمود:

شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که فرمود شنیدم از پدرم جعفر بن محمّد که فرمود شنیدم از پدرم محمّد بن علی که فرمود شنیدم از پدرم علی بن الحسین که فرمود شنیدم از پدرم حسین بن علی فرمود شنیدم از پدرم امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب که فرمود شنیدم از رسول خدا که فرمود شنیدم از جبرئیل که گفت شنیدم از پروردگار عزّ و جلّ فرمود: «کلمه‏ «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‏» دژ و حصار من است. پس هر کس داخل دژ و حصار من شود، از عذاب من ایمن خواهد بود.» پس هنگامی که مَرکب حضرت حرکت کرد با صدای بلند فرمود: با شروط آن و من یکی از آن شروط هستم.[۴۲]

بیان این حدیث را در نیشابور یکی از مهم ترین و مستندترین حوادث مسیر حرکت امام رضا(ع) می دانند.[۴۳]

ولایتعهدی مأمون

نوشتار اصلی: ولایتعهدی امام رضا

سکه ولایتعهدی امام رضا(ع)، روی سکه

سکه ولایتعهدی امام رضا(ع)، پشت سکه

پس از استقرار امام در مرو، مأمون قاصدی به خانه امام رضا فرستاد و به وی پیشنهاد داد که من می خواهم خودم را از خلافت خلع کنم و آن را به تو بسپارم!. ولی امام به شدت با این کار مخالفت کرد. امام در پاسخ مأمون گفت: «اگر حکومت حق توست، نمی تـوانی به فرد دیگری ببخشی و اگر متعلق به تو نیست، شایستگی بخشـش آن را نـداری؟.»[۴۴] محققان معتقدند این پاسخ امام (ع) اساس مشروعیت خلافت مأمون را زیر سوال برد.[۴۵] سید جعفر مرتضی عاملی نیز معتقد است اساسا مأمون جدیتی در پیشنهاد خلافت به امام رضا (ع) نداشت. وی مباحث گسترده ای را مطرح ساخته و در نهایت این پیشنهاد مأمون را تلاشی برای تثبیت خلافت خود وی ارزیابی می کند.[۴۶] پس از این، مأمون خواست که ولایتعهدی پس از خودش را به امام رضا(ع) واگذار نماید، باز با مخالفت شدید امام مواجه شد. در این هنگام مأمون سخنی با شائبه تهدید به زبان آورد و در این میان گفت: عمر بن خطاب، شورا را در شش نفر قرار داد (ر.ک: شورای شش نفره) که یکی از آنان جدّ تو امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب بود. عمر شرط کرد هرکدام از آنان مخالفت کرد گردنش زده شود!. چاره ای نیست جز اینکه آنچه از تو می خواهم بپذیری که من گزیری از آن نمی یابم. امام (ع) پاسخ داد: پس من می پذیرم بدین شرط که نه فرمان دهم و نه باز دارم، نه فتوا دهم و نه قضاوت کنم، نه کسی را به کاری گمارم و نه عزل کنم و نه چیزی را از جایگاهش تغییر دهم. مأمون، شرط او را پذیرفت.[۴۷]

بدین طریق، مأمون دوشنبه ۷ رمضان سال ۲۰۱ قمری. با امام رضا (ع) به عنوان ولیعهد پس از خود بیعت کرد و مردم را به جای لباس سیاه[یادداشت ۱]، سبزپوش کرد و فرمان آن را به اطراف و نواحی نوشت و برای امام رضا (ع) بیعت گرفت و به نام وی بر منبرها خطبه خواندند و دینار و درهم به نامش سکه زدند و کسی نماند که لباس سبز نپوشد، مگر اسماعیل بن جعفر بن سلیمان بن علی هاشمی.[۴۸]

مناظرات

مأمون پس از آوردن امام رضا(ع) به مرو، جلسات علمی متعددی با حضور علمای گوناگون تشکیل داد. در این جلسات، مذکرات زیادی میان امام و دیگران صورت می گرفت که به طور عمده درباره مسائل اعتقادی و فقهی بود. بخشی از این مذاکرات را طبرسی در کتاب احتجاج فراهم آورده است.[۴۹] برخی از این مناظرات [یا احتجاجات] از این قرارند:[۵۰]

مناظره امام رضا در باب توحید

احتجاج در باب امامت

مناظره امام رضا با سلیمان مروزی

مناظره امام رضا با ابو قرة

مناظره امام رضا با جاثلیق

مناظره امام رضا با رأس الجالوت

مناظره امام رضا با عالم زرتشتی

مناظره امام رضا(ع) با عمران صابی

مأمون می خواست با کشاندن امام به بحث، تصوری را که عامه مردم درباره ائمه اهل بیت علیهم السلام داشتند و آنان را صاحب علم خاص مثلاً « علم لدنّی » می دانستند، از بین ببرد.[۵۱] صدوق در این باره می گوید: مأمون اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می داد تا حجت آن حضرت را به وسیله آنان از اعتبار بیندازد و این به جهت حسد او نسبت به امام و منزلت علمی و اجتماعی او بود. اما هیچ کس با آن حضرت روبه رو نمی شد جز آن که به فضل او اقرار کرده و به حجتی که از طرف امام علیه او اقامه می شود، ملتزم می گردید.[۵۲]

این مجالس به تدریج مشکلاتی را برای مأمون درست کرد. زمانی که وی متوجه شد، تشکیل چنین جلساتی برای وی خطرناک است، اقدام به محدود کردن امام کرد. از عبدالسلام هروی نقل شده که به مأمون اطلاع دادند: امام رضا علیه السلام مجالس کلامی تشکیل داده و بدین وسیله مردم شیفته وی می شوند. مأمون به محمد بن عمرو طوسی مأموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد نماید. پس از آن امام در حق مأمون نفرین کرد.[۵۳]

نماز عید

روزشمار حرکت امام رضا

از مدینه تا مرو

پس از عقد ولایتعهدی (در ۷ رمضان سال ۲۰۱) چون عید (ظاهراً عید فطر سال ۲۰۱ق) رسید مأمون از امام خواست تا نماز عید بخواند، اما امام بر مبنای شرایطی که در ابتدای ولایتعهدی با مأمون ذکر کرده بود از پذیرش اقامه نماز عید عذر خواست. مأمون اصرار کرد و امام ناچار قبول کرد و فرمود: پس من همچون رسول خدا(ص) به نماز خواهم رفت. مأمون نیز پذیرفت. مردم انتظار داشتند که امام رضا (ع) مانند خلفا با آداب و رسوم خاصی از خانه خارج شود، اما دیدند که ایشان با پای برهنه در حالی که تکبیر می گوید به راه افتاد. امیران که با لباس رسمی و معمولِ این گونه مراسم آمده بودند، با دیدن این وضع، یک باره از اسب ها فرود آمده و کفش ها را از پا درآوردند و با گریه و تکبیرگویان پشت سر امام به راه افتادند. امام در هر قدم که می رفت سه بار تکبیر می گفت.

گفته اند که فضل به مأمون گفت: اگر امام رضا بدین صورت به مصلّا(محل برپایی نماز) برسد، مردم فریفته او می شوند، بهتر آن است که از او بخواهی برگردد. پس مأمون فردی را فرستاد و از امام خواست که برگردد. آن حضرت کفش خود را به پا کرد و سوار بر مرکب شد و بازگشت.[۵۴]

شهادت

شهادت علی بن موسی(ع) را جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر، یا ۱۷ صفر، یا ۲۱ رمضان، یا ۱۸ جمادی الاولی، یا ۲۳ ذی القعده، یا آخر آن، در سال ۲۰۲، یا ۲۰۳، یا ۲۰۶ نقل کرده اند.[۵۵] کلینی، وفات او را در ماه صفر سال ۲۰۳ق. در ۵۵ سالگی ذکر می کند.[۵۶] طبق نظر بیشتر علماء و مورخین سال شهادت امام رضا، ۲۰۳ق. بوده است.[۵۷] طبرسی روز شهادت را در آخر ماه صفر نقل می کند.[۵۸]

در تعداد سال های زندگی علی بن موسی نیز با توجه به اختلاف در تاریخ ولادت و شهادت او، از ۴۷ سال تا ۵۷ سال گفته شده است.[۵۹] طبق قول مشهور در تاریخ ولادت و وفات وی، سن امام رضا در هنگام شهادت ۵۵ سال بوده است.

هم چنین نقل قول های متفاوتی در چگونگی شهادت امام رضا(ع) ذکر شده است:

در تاریخ یعقوبی آمده است، مأمون در سال ۲۰۲ق از مرو رهسپار عراق شد و ولیعهدش رضا(ع) و وزیرش فضل بن سهل ذوالریاستین همراه وی بودند.[۶۰] چون به طوس رسیدند، امام رضا(ع) در قریه ای که به آن نوقان گفته می شود، در اول سال ۲۰۳ قمری وفات کرد و بیماری آن حضرت بیش از سه روز نبود و گفته شده که علی بن هشام انار مسمومی به او خورانید و مأمون بر وی سخت بی تابی نشان داد. یعقوبی در ادامه می نویسد: « خبر داد مرا ابوالحسن بن ابی عباد و گفت: مأمون را دیدم که قبایی سفید در برداشت و در (تشییع) جنازه رضا سربرهنه میان دو قائمه نعش پیاده می رفت و می گفت؛ یا اباالحسن پس از تو به که دلخوش باشم؟ و سه روز نزد قبرش اقامت گزید و هر روز قرصی نان و مقداری نمک برای او می آوردند و خوراکش همان بود، سپس در روز چهارم بازگشت».[۶۱]

شیخ مفید نقل می کند مأمون، عبدالله بن بشیر را امر کرد که ناخن هایش را نگیرد تا درازتر از حد معمول شود و سپس چیزی شبیه تمر هندی بدو داده تا با دستانش خمیر کند. آنگاه مأمون پیش امام رضا(ع) رفته و عبدالله را صدا زده و از او خواسته است که با دستانش آب انار بگیرد و سپس آن را به امام رضا(ع) نوشانید و این سبب وفات حضرت پس از دو روز شده است.[۶۲]

شیخ صدوق روایاتی را بدین مضمون نقل می کند که در بعضی از آنها سم در انگور ذکر شده است و در بعضی، هم در انگور و هم در انار آمده است.[۶۳] سید جعفر مرتضی عاملی، شش نظر را درباره درگذشت امام رضا(ع) ذکر می کند.[۶۴]

ابن حِبّان از محدثان و رجال شناسان قرن چهارم هجری، ذیل نام « علی بن موسی الرضا » می نویسد: علی بن موسی الرضا به وسیله سمی که مأمون به وی خوراند، رحلت یافت. این حادثه در روز شنبه سال ۲۰۳ق. بود.[۶۵]

در مورد علت قتل امام رضا(ع) توسط مأمون، دلایل مختلفی ذکر شده است: غلبه امام بر علمای مختلف در جلسات مناظره،[۶۶] استقبال پرشور مردم از امامت امام در مراسم نماز عید مأمون از این حادثه احساس خطر کرد و متوجه شد دادن ولایت عهدی به امام، اوضاع را علیه وی سخت تر کرده است. از این رو، مراقبانی برای آن حضرت گمارد تا مبادا اقدامی بر ضد مأمون انجام دهد.[۶۷] امام از مأمون وحشتی نداشت و در اکثر اوقات به او چنان جواب می داد که ناراحتش می کرد. این وضع نیز باعث خشم مأمون و زیادتر شدن دشمنی وی نسبت به حضرت می شد، هرچند آشکار نمی کرد.[۶۸] چنانکه نقل شده هنگامی که مأمون از خبر یکی از فتوحات نظامی اش خوشحالی می کرد، امام رضا(ع) به او گفت: «ای امیر مؤمنان، از خدا بترس درباره امت محمد(ص) و آنچه که خدا به تو واگذار کرده است. تو امور مسلمین را تضییع کرده ای و...»[۶۹]

ایران، مشهد، حرم امام رضا(ع)

حرم امام رضا (ع)

نوشتار اصلی: حرم امام رضا

پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی (بقعه هارونیه) در روستای سناباد، دفن کرد.[۷۰] امروزه حرم رضوی، در ایران و در شهر مشهد مقدس واقع است و سالانه زیارتگاه میلیون ها مسلمان از کشورهای مختلف است.[۷۱]

سیره رضوی

سیره عبادی: در سیره عملی امام رضا(ع) آمده است که آن حضرت در مناظرات علمی که بزرگان ادیان و فرق در آن حضور داشتند، به مجرد شنیدن صدای اذان، جلسه را ترک می کرد و در پاسخ به درخواست حاضران برای ادامه بحث علمی، فرمود: نماز می گزاریم و بازمی گردیم.[۷۲] گزارش هایی از عبادت های شبانه و شب زنده داری ایشان نقل شده است.[۷۳] هنگامی که امام رضا(ع) پیراهن خود را به دعبل خزاعی هدیه داد به او فرمود: از این پیراهن محافظت کن که من با آن، هزار شب، در هر شب هزار رکعت نماز خوانده ام و با آن هزار بار قرآن را ختم کرده ام.[۷۴] سجده های طولانی آن حضرت نیز گزارش شده است.[۷۵]

سیره اخلاقی: نمونه های فراوانی از برخورد نیک امام در معاشرت با دیگران نقل شده است. رفتار محبت آمیز و همسفره شدن امام با بردگان و زیردستان حتی پس از ولیعهدی[۷۶] نمونه ای از این گزارش ها است. ابن شهر آشوب نقل کرده است که روزی امام به حمام رفت و یکی از حاضران که امام را نمی شناخت از ایشان خواست دلاکی او را انجام دهد. امام پذیرفت و شروع به دلاکی کرد. دیگران با مشاهده این ماجرا امام را به آن مرد معرفی کردند و وقتی آن مرد شرمسار شد و عذرخواهی کرد، امام او را آرام کرد و به دلاکی ادامه داد.[۷۷]

سیره تربیتی: در سیره رضوی بر نقش خانواده در تربیت فرزند تاکید شده و مواردی همچون لزوم ازدواج با همسر صالح،[۷۸] اهتمام به ایام بارداری،[۷۹] نام گذاری نیک،[۸۰] و تکریم کودک[۸۱] گوشزد شده است. در مورد اهتمام امام رضا(ع‏) به انس گرفتن با نزدیکان نیز نقل شده است که هرگاه امام فراغتی پیدا می کرد، نزدیکان و اطرافیانش از کوچک و بزرگ را جمع می کرد و به گفتگو با آنان می پرداخت.[۸۲]

قال الرضا (ع):

لَا تَدَعُوا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَالِاجْتِهَادَ فِي الْعِبَادَةِ اتِّكَالًا عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ (ع‏)؛ لَا تَدَعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّدٍ (ع) وَ التَّسْلِيمَ لِأَمْرِهِمْ اتِّكَالًا عَلَى الْعِبَادَةِ فَإِنَّهُ لَا يُقْبَلُ أَحَدُهُمَا دُونَ الْآخَر.

انجام کار نیک و کوشش در عبادت را با تکیه بر دوستی آل محمد (ص) رها نکنید؛ دوستی آل محمد (ص) و تسلیم بودن در برابر دستورات شان را نیز با تکیه بر عبادت وانگذارید، چرا که هیچ یک از این دو بدون دیگری پذیرفته نمی شود.

بحار الأنوار، ج۷۵، ص۳۴۸

سیره علمی: امام رضا(ع‏) وقتی در مدینه حضور داشت در روضه نبوی می نشست و دانشمندانی که از پاسخ سؤالات درمی ماندند، از امام یاری می خواستند.[۸۳] پس از حضور در مرو نیز از رهگذر مناظراتی که برپا می شد، به بسیاری از شبهات و سؤالات پاسخ می گفت. افزون بر آن امام در منزل خود و در مسجد مرو حوزه علمی تشکیل داد ولی وقتی مجلس درس امام بالا گرفت مامون دستور تعطیلی آن را صادر کرد و امام او را نفرین کرد.[۸۴]

نوشتار اصلی: طب الرضا

اهتمام به تندرستی و طب در روایات امام رضا(ع‏) نمود روشنی دارد. در این روایات ضمن تبیین برخی مفاهیم مرتبط با این زمینه، به امر پیشگیری، تغذیه صحیح، بهداشت فردی و درمان نیز پرداخته شده است. کتاب طب الرضا معروف به رساله ذهبیه منسوب به امام رضا(ع‏) است و دربردارنده توصیه هایی در این زمینه است.

تقیه نکردن در بحث امامت: دوره امامت امام رضا(ع) تا حدی تقیه را برنمی تافت؛ زیرا وقایع مربوط به پیدایش جریان واقفیه، جامعه امامیه را با خطری جدی روبرو ساخته بود. به علاوه برخی بازماندگان فرقه فطحیه نیز در زمان امام رضا(ع‏) فعال بودند. با توجه به این شرایط، امام تا حدی از سیاست تقیه فاصله گرفت و با صراحت بیشتری به تبیین ابعاد امامت پرداخت. برای نمونه بحث مفترض الطاعة بودن امام، از زمان امام صادق(ع) در محافل دینی و کلامی مطرح شده بود، ولی امامان در این مسئله با تقیه برخورد می کردند. امام رضا بدون آنکه به تعبیر روایات «ترسی از طغیانگر به خود راه دهد»، خود را امام مفترض الطاعه معرفی می نمود.[۸۵][یادداشت ۲] در عین حال امام از شیعیان می خواست که «تقوا پیشه کنید و سخن ما را برای همگان پخش نکنید.»[۸۶]

همچنین امام در پاسخ نامه مأمون که از ایشان خواسته بود درباره اسلام ناب برای او بنویسد، پس از اشاره به توحید و نبوت پیامبر اسلام، امامت و جانشینی امام علی(ع) و یازده امام پس از وی را مطرح می کند و عبارت «القائم بامر المسلمین: کسی که امور مسلمانان را بر عهده دارد» را در مورد امام به کار می برد.[۸۷]

آثار منسوب

رساله ذهبیه یا طب الرضا از آثار منسوب به امام رضا (ع)

نوشتار های اصلی: عیون اخبار الرضا و رساله ذهبیه

برخی از نویسندگان، از امام رضا(ع) به جز احادیث و اخباری که از آن حضرت نقل کرده اند و یا پاسخ کسانی که برای فهم مسائل علوم و معارف به آن بزرگوار مراجعه کرده اند (مثلاً کتاب عیون اخبار الرضا بسیاری از این مسائل را نقل کرده است.)، تألیفاتی نیز ذکر کرده اند که صحت انتساب آنها نیازمند ادله کافی است و استناد برخی از آنها قابل اثبات نیست. از جمله این تألیفات کتاب « الفقه الرضوی » است که محققین از علماء، نپذیرفته اند که این کتاب نوشته امام رضا (ع) باشد.[۸۸] اثر دیگری که به امام رضا(ع) نسبت داده شده است، « رساله ذهبیه » در پزشکی است. گفته شده است که امام این رساله را در حدود سال ۲۰۱ق. برای مأمون فرستاد و مأمون برای نشان دادن اهمیت آن دستور می دهد که با طلا نوشته و پس از آن در خزانه دارالحکمه نگهداری شود و به همین مناسبت است که آن را رساله ذهبیه نامیده اند. بسیاری از علماء بر این رساله شرح نوشته اند.[۸۹]

از دیگر آثار نسبت داده شده به امام رضا(ع) « صحیفة الرضا » در فقه است که انتساب آن به ایشان ثابت نشده است.[۹۰] کتاب دیگری که به امام رضا (ع) نسبت داده شده است، کتاب « محض الاسلام و شرایع الدین » است که ظاهراً اطمینانی به صدور این کتاب از امام نیست.[۹۱]

اصحاب

نوشتار اصلی: فهرست اصحاب امام رضا(ع)

شیخ طوسی در کتاب رجال خود اسامی حدود ۳۲۰ نفر از اصحاب امام رضا(ع) را ذکر کرده است.[۹۲] از میان محققین متاخر، عطاردی در «مسند الامام الرضا»،[۹۳] ۳۱۲ نفر و قرشی در کتاب «حیاة الامام علی بن موسی الرضا(ع)»[۹۴] تعداد راویان از امام هشتم را ۳۶۷ تن دانسته اند. محمد مهدی نجف نویسنده کتاب الجامع لِرُواة و اصحاب الامام الرضا، اسامی ۸۳۱ نفر را از منابع مختلف شیعه به عنوان راوی و اصحاب امام رضا جمع آوری کرده است.[۹۵]

برخی از اصحاب امام به نقل شیخ طوسی [۹۶] عبارتند از:

یونس بن عبدالرحمن

صفوان بن یحیی

محمد بن ابی عمیر

عبدالله بن مغیره

حسن بن محبوب

احمد بن ابی نصر بزنطی

حماد بن عثمان

احمد بن محمد بن عیسی اشعری

اسحاق بن موسی بن جعفر(ع)

ابراهیم بن هاشم قمی

علی بن مهزیار اهوازی

زکریا بن آدم

زکریا بن ادریس اشعری قمی

دعبل خزاعی

علی بن اسماعیل میثمی

ریان بن صلت.

محمد بن عمر کشی، از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری، شش تن از اصحاب امام رضا(ع) را جزو اصحاب اجماع شمرده است. این شش تن عبارتند از: یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، ابن ابی عمیر، عبدالله بن مغیره، حسن بن محبوب و بزنطی.[۹۷] وی حماد بن عثمان را از اصحاب اجماع و یاران امام صادق(ع) ذکر کرده است.[۹۸]

جایگاه نزد اهل سنت

برخی بزرگان اهل سنت در سخنانی نسب، علم، فضل امام رضا(ع) را ستوده[۹۹] و به زیارت حرم امام رضا (ع) می رفته اند. رسول جعفریان، از پژوهشگران معاصر تاریخ، در کتاب «تاریخ تشیع در ایران» چند تن از عالمان اهل سنت را که تا قرن ششم به زیارت امام هشتم رفته اند، معرفی کرده است.[۱۰۰] از جمله ابن حِبّان، محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، گفته است که بارها به زیارت قبر علی بن موسی در مشهد می رفتم و با توسل به آن حضرت مشکلاتم برطرف می شد.[۱۰۱] همچنین ابن حجر عسقلانی نقل کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، مفسر و محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، به همراه دیگرانی از اهل سنت به زیارت قبر امام رضا(ع) رفته اند. راوی این حکایت (که خودش آن را برای ابن حجر نقل کرده است) گفته است: «ابوبکر بن خزیمه چنان به بزرگداشت این بقعه، و فروتنی و زاری نزد آن پرداخت که ما متحیر شدیم.»[۱۰۲] ابن نجار از جایگاه امام در علم و دین سخن به میان آورده و گفته است: «وی در علم و دین چنان جایگاهی داشت که در بیست و چند سالگی، در مسجدالنبی فتوا می داد.»[۱۰۳]

به گفته رسول جعفریان، حاکم نیشابوری، محدث و فقیه شافعی مذهب در قرن چهارم قمری، کتابی با عنوان «مفاخر الرضا» درباره امام رضا(ع) نوشته که از بین رفته است و فقط بخش اندکی از آن در کتاب الثاقب فی المناقب اثر ابن حمزه طوسی باقی مانده است.[۱۰۴]

آثار هنری و فرهنگی

تابلوی ضامن آهو اثر استاد فرشچیان، نسخه دوم.

درباره امام رضا(ع) آثار هنری متعددی اعم از شعر و رمان و فیلم و... به وجود آمده است.

آثار ادبی

درباره امام رضا(ع) اشعار فراوانی سروده شده است.[۱۰۵] به گفته نویسندگان کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، ظاهراً سنائی غزنوی، از شاعران قرن پنجم قمری، نخستین شاعری است که در مدح امام رضا(ع) قصیده سروده است. اگر قصیده ای پیش از او در این باره سروده شده، از بین رفته یا در دسترس نیست.[۱۰۶] همچنین به نظر آنان، تا زمان تیموریان و صفویان، اشعار مدح درباره امام رضا(ع) اندک بود؛ اما از زمان صفویه فرونی یافت.[۱۰۷] در کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، قصیده هایی از ۷۲ شاعر فارسی زبان[۱۰۸] در مدح امام رضا(ع) از سنائی غزنوی تا دوران معاصر گرد آورده شده است.[۱۰۹] «قطعه ای از بهشت» اثر حبیب الله چایچیان متخلّص به حسان[۱۱۰] و «با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد» اثر از نسیم شمال، روحانی و شاعر دوره مشروطیت، از جمله اشعار درباره امام هشتم است.[۱۱۱] قطعه ای از بهشت چنین است:[۱۱۲]

| آمدم ای شاه پناهم بده | | خط امانی ز گناهم بده
---|---|---
ای حرمت ملجأ درماندگان | | دور مران از در و راهم بده
ای گل بی خار گلستان عشق | | قرب مکانی چو گیاهم بده
لایق وصل تو که من نیستم | | اِذن به یک لحظه نگاهم بده
ای که حَریمت به مَثَل کهرباست | | شوق و سبک خیزی کاهم بده
تا که ز عشق تو گدازم چو شمع | | گرمی جان سوز به آهم بده
لشکر شیطان به کمین من است | | بی کسم ای شاه پناهم بده
از صف مژگان نگهی کن به من | | با نظری یار و سپاهم بده
در شب اول که به قبرم نهند | | نور بدان شام سیاهم بده
آنچه صلاح است برای «حسان» | | از تو اگر هم که نخواهم بده

رمان هایی نیز درباره امام رضا(ع) نگارش شده است که «به بلندای آن ردا» از سید علی شجاعی، «اقیانوس مشرق» از مجید پورولی کلشتری و «راز آن بوی شگفت» فریبا کلهر، از جمله آنها است.[۱۱۳]

آثار نمایشی

گفته شده تا کنون دو فیلم جدی درباره امام رضا(ع) در ایران ساخته شده است: یک فیلم مستند با نام «یا ضامن آهو» به کارگردانی پرویز کیمیایی که در سال ۱۳۵۰ش ساخته شد و کوشید تا حس و حال یک روز زیارتی در حرم امام رضا(ع) را به تصویر بکشد. مجموعه تلویزیونی «ولایت عشق» به کارگردانی مهدی فخیم زاده، دومین و مهم ترین فیلم در رابطه با امام رضا(ع) شمرده شده است. این فیلم که در سال ۱۳۷۶ش ساخته شد، به تبیین تاریخ امامت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو و شهادت آن امام پرداخته است.[۱۱۴] فیلم «روز هشتم» ساخته مهدی کرم پور در سال ۱۳۸۸ش، از دیگر آثار نمایشی درباره امام رضا(ع) است که بارها از شبکه های مختلف سیما در ایران پخش شده است.[۱۱۵]

تابلوی ضامن آهو

تابلو ضامن آهو اثر محمود فرشچیان داستان ضمانت امام رضا(ع) برای یک آهو را به تصویر کشیده است. براساس گزارش برخی خبرگزاری ها، این تابلو در دو نسخه خلق شده است: یکی در سال ۱۳۵۸ش و دیگری در سال ۱۳۸۹ش خلق و به آستان قدس رضوی اهدا شد.[۱۱۶]

جشنواره بین المللی امام رضا(ع)

جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، جشنواره ای فرهنگی و هنری که از سال ۱۳۸۲ش، هر ساله با آغاز دهه کرامت و میلاد حضرت معصومه(س) در قم آغاز و پس از اجرا در همه استان های کشور و نیز مناطق متعددی در خارج کشور، در شب میلاد امام رضا(ع) در مشهد به کار خود پایان می دهد. این جشنواره در موضوعات گوناگون همچون علمی، پژوهشی، فرهنگی، هنری، سینمایی، مطبوعاتی، دیجیتالی و کودک و نوجوان از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می شود.[۱۱۷]

کتاب شناسی

نوشتار اصلی: فهرست کتاب های درباره امام رضا(ع)

آثار متعددی درباره امام رضا(ع) به زبان های مختلف همچون فارسی، عربی، انگلیسی نگارش و منتشر شده است که در کتب کتاب شناسی همچون «کتابنامه امام رضا(ع)» اثر علی اکبر الهی خراسانی، «کتاب شناسی امام رضا(ع)» از سلمان حبیبی، «گزیده کتاب شناسی امام رضا(ع)» از هادی ربانی گردآوری و معرفی شده اند.

در کتاب «کتاب شناسی امام رضا(ع)» از سلمان حبیبی، بیش از هزار کتاب در شانزده فصل معرفی شده است. در فصل چهاردهم، کتاب های ترجمه شده از زبان های خارجی مانند اردو، ترکی، آلمانی، انگلیسی، فرانسه و تایلندی معرفی شده اند.[۱۱۸] با این وجود در مقدمه این کتاب آمده است که این کتاب شناسی، شامل همه کتاب های مستقل چاپی درباره آثار و اندیشه های امام رضا(ع) نیست.[۱۱۹] برخی از کتاب های مستقل درباره امام رضا(ع) از این قرار است:

الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، سید جعفر مرتضی عاملی. این کتاب با عنون «زندگی سیاسی هشتمین امام» توسط سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه و از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.

الامام الرضا علیه السلام تاریخ و دراسة، سید محمدجواد فضل الله. این کتاب با عنوان «تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)» توسط محمدصادق عارف به فارسی ترجمه و از سوی آستان قدس رضوی، منتشر شده است.

حیاة الامام علی بن موسی الرضا(ع): دراسة و تحلیل، باقر شریف قرشی. این اثر با عنوان «پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع)» توسط سید محمد صالحی، به فارسی ترجمه و از سوی دار الکتب الاسلامیه منتشر شده است. این کتاب توسط جاسم رشید به انگلیسی ترجمه شده است.

الامام الرضا(ع) عند اهل السنة، محمدمحسن طبسی، انتشارات آستان قدس رضوی. این کتاب به زبان فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده است.

حکمت نامه رضوی، در چهار جلد از محمد محمدی ری شهری با همکاری جمعی از پژوهشگران، انتشارات دار الحدیث.

فرازهایی از زندگانی امام رضا(ع)، اثر محمدرضا حکیمی که به زبان های انگلیسی، روسی، ترکی و مالایو ترجمه شده است.[۱۲۰]

صیحفه رضویه جامعه، سید محمدباقر ابطحی نیز به زبان های انگلیسی، اردو و ترکی ترجمه شده است.[۱۲۱]

سیره علمی و علمی امام رضا(ع)، عباسعلی زارعی سبزواری، آستانن قدس رضوی.

دانشنامه امام رضا(ع) که با همکاری سه نهاد جامعة المصطفی العالمیة، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد بین المللی فرهنگی- هنری امام رضا(ع) تاکنون دو جلد آن منتشر شده است.[۱۲۲]

جستارهای وابسته

ضریح امام رضا (ع)

آستان قدس رضوی

آمدم ای شاه پناهم بده

با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد

کنگره جهانی امام رضا(ع)

پانویس

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۳

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۶۱؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۳.

ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۶و۳۶۷؛ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۴۵.

مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۹، ص۱۰۰.

طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴

مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ص۵۵.

«چرا علی بن موسی الرضا را امام رئوف می نامند.»؛ «چرا امام رضا را رئوف می نامند؟، خبرگزاری مهر.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۳.

کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.

نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۴۷؛ عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا، ۱۴۳۰ق، ص۱۶۸؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۰.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۵.

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۴.

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۵.

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۶.

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۴۱.

طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۹۱.

کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، ج۱، ص۴۹۲.

یافعی، مرآة الجنان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰.

طبری، تاریخ الطبری، ج۷، ص۱۴۹.

القرشی، حیاة الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۴۰۸.

سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۶.

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۱.

ر.ک: فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۴.

ر.ک: قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۲۵-۱۷۲۶.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۴.

سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، منشورات الشریف الرضی، ص۱۲۳.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۶.

طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱-۴۲.

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۴۸.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۷.

نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۷۹.

نوبختی، فرق الشیعة، ۱۳۵۵ق، ص۸۱.

نوبختی، فرق الشیعة، ۱۳۵۵ق، ص۸۱ و۸۲.

كلينی، الكافى، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۱۵۱

طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴.

عرفان منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، ص۱۸.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۶.

یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۶۵.

مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۱ش، ج۱۸، ص۱۲۴.

جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷، ص۹۵.

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۵۹.

صدوق، معانی الاخبار‏،۱۴۰۳ق، ص۳۷۱.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.

مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۴۹، ص۱۲۹.

رک: درخشه، حسینی فائق، «سیره سیاسی امام رضا (ع) در برخورد با حکومت جور»، ص۲۱.

رک: عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا (ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۶.

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۵۹.

یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۶۵.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲.

ر.ک: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۹۶ به بعد.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲ به نقل از صدوق در عیون اخبار الرضا، اعلمی، ج۱، ص۱۵۲.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲-۴۴۳؛ نیز نگاه کنید به: صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۲.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۳-۴۴۴.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۳.

کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.

عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا، ۱۴۳۰ق، ص۱۶۹.

طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱.

ر.ک: القرشی، حیاة الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۰۳-۵۰۴.

یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۶۹.

یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۷۱.

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۰.

ر.ک: صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۴۵.

ر.ک: عاملی، زندگی سیاسی هشتمین امام، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۲-۲۱۲.

ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۶-۴۵۷؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۶۰.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۳.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۴.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۴-۴۴۵.

عطاردی، مسند الامام الرضا، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۴-۸۵.

مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۱.

دخیل، ائمتنا: سیرة الائمة الاثنی عشر، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۷۶-۷۷.

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۷۲.

صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۸۴.

طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۹.

صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷.

صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۹.

ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۶۲

کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۲۷.

کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۳

کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۱۹

نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۷۰.

شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۹.

طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴.

صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۲.

پاکتچی، ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۷.

کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۲۴

صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج‏۲، ص۱۲۲.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۸۷.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۱-۱۹۶.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۶.

فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۷-۱۹۸.

طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.

عطاردی، مسند الامام الرضا، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۹.

قرشی، حیاة الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ص۱۲۳-۲۴۲.

نجف، الجامع لِرُواة و اصحاب الامام الرضا، ۱۴۰۷ق.

نگاه کنید به طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.

کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ش، ص۵۵۶.

کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ش، ص۳۷۵.

نگاه کنید به عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۹؛ یافعی، مرآة الجنان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰.

نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۸-۲۳۳.

ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷.

عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.

ابن النجار، ذیل تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۱۳۵؛ نیز نگاه کنید به: عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۷.

جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۰.

برای نمونه نگاه کنید به احمدی بیرجندی و نقوی زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش؛ «شعر درباره امام رضا/ گزیده شعرهای بسیار زیبا در وصف علی بن موسی الرضا»، باشگاه خبرنگاران جوان؛ «سروده هایی در مدح امام رضا(ع)»، خبرگزاری تسنیم.

احمدی بیرجندی و نقوی زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، ص۱۶ و۲۸.

احمدی بیرجندی و نقوی زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه، ص۱۶.

احمدی بیرجندی و نقوی زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه چاپ دوم، ص۲۷.

احمدی بیرجندی و نقوی زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه، ص۱۶ و۱۹.

«حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، خبرگزاری فارس.

موسی آبادی و دیگران، «جلوه های تمثیل و ارسال مَثَل در شعر سید اشرف الدین گیلانی»، ص۱۴۰.

«حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، خبرگزاری فارس.

زینلی، «امام رضا(ع)، به روایت کتاب ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.

شفایی و بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسویی ها و تعاملات»، ص۱۱۰ و ۱۱۱.

«در هر دو اثر عنایاتی از سوی امام رضا(ع) داشته ام»، پایگاه خبری-تحلیلی قدس آنلاین.

«استاد فرشچیان: چهره امام رضا(ع) را دیدم و نقاشی کردم»، خبرگزاری جوان آنلاین.

«معرفی جشنواره»، وبگاه بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع).

حبیبی، کتاب شناسی امام رضا(ع)، ۱۳۹۲ش، مقدمه، ص۹.

حبیبی، کتاب شناسی امام رضا(ع)، ۱۳۹۲ش، مقدمه، ص۹.

«ترجمه کتاب محمد رضا حکیمی درباره زندگی اما رضا به ۴ زبان»، خبرگزاری تسنیم.

«ترجمه کتاب محمد رضا حکیمی درباره زندگی اما رضا به ۴ زبان»، خبرگزاری تسنیم.

1. «دانشنامه امام رضا(ع)»، خبرگزاری رضوی.

یادداشت ها

لباسی که ابومسلم خراسانی و یارانش می پوشیدند که شاید به تقلید از رنگ پرچم پیامبر (ص) یا به نشانه سوگ شهدای اهل بیت پیامبر (ص) بوده است.(دائرة المعارف تشیع، ج۱، ۱۳۶۶، صص۴۴۰-۴۳۹)

1. برای نمونه در پاسخ علی بن ابی حمزه بطائنی (از سران واقفیه) که از ایشان پرسید: آیا تو امام مفترض الطاعه هستی؟ فرمود: آری.(کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ش، ص۴۶۳) همچنین در پاسخ فرد دیگری که همین سؤال را پرسید و سپس گفت: آیا مانند اطاعت از علی بن ابی طالب؟ پاسخ آری داد.(کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۸۷)