بهداشت فردی و اجتماعی در آموزه های اسلامی از نگاه آیت الله مکارم شیرازی / خوددرمانی ممنوع
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، آیت الله مکارم شیرازی در یادداشتی درباره اهمیت رعایت بهداشت اظهار داشت: انسان برای حفظ سلامت جسم خود ناچار است مراقبت های مختلف بهداشتی داشته باشد، پیش از خوردن هر نوع غذا و زندگی در هر محیط باید در اموری که ممکن است سرچشمه بیماری های گوناگون گردد دقت کند.
گاهی انسان مجبور است برای پیشگیری از بیماری ها تزریق واکسن کند. گاهی باید رژیم های خاصی از نظر غذا و غیره را بپذیرد و گاه و بیگاه خود را برای معاینات دقیق طبی در اختیار پزشکان حاذق بگذارد و پس از ابتلای به بیماری و درمان آن تا مدتی باید برای جبران نقاهت و رفع آثار سوء آن، به تقویت بنیه خویش بپردازد.[۲]
همۀ این مسائل نشان می دهد انسان سالم و نیرومند، سلامت خود را مرهون ده ها سال زندگی صحیح با رعایت اصول بهداشتی است؛[۳] در نتیجه همگان باید به سراغ بهداشت و درمان برویم تا سلامت ما تأمین شود.[۴]
در این میان، اسلام دین پاک و پاکیزه ای است، و پاکیزگی را دوست دارد، و به آن سفارش می نماید، و بر اساس آن احکام و قوانینش را تنظیم میکند.[۵]
نظافت و پاکیزگی در این دین مقدس، آن قدر ارزشمند و مهم است که در برخی روایات، به عنوان بخشی از ایمان از آن یاد شده است؛[۶] یعنی مسلمانی که طهارت و نجاست و نظافت را رعایت نمیکند ایمانش کامل نیست.[۷]
این دین پاک و مبری از هرگونه تحریف و پیرایه، دستوراتی در زمینه نظافت فردی دارد، و نیز به نظافت اجتماعی سفارش میکند. عمل کردن به این دستورات، مخصوصا در عصر و زمان ما، لازم و ضروری است.[۸]
آنچه که در این نگاشته مطرح میشود، بخشی از مسائلی است که این دین پاک آسمانی، در این زمینه مطرح کرده است. امید است که بدان توجه، و سپس عمل کنیم.[۹]
بهداشت فردی و عمومی در فرهنگ اسلامی در یک نگاه
انسان مجموعه ای است از جسم و جان و روح و تن و طبعا دستورات آسمانی ما جامع میان ماده و معنا و برای تکمیل هر دو جنبه است. از جمله دستورات خداوند برای تربیت جسم و پرورش اندام ما و مزایای بهداشتی و در جستجوی فواید طبی و بهداشتی می باشد.[۱۰] چرا که طب جسمانی، رابطه نزدیکی با طب روحانی دارد؛ به بیان دیگر مسائل مربوط به سلامت جسم رابطه نزدیکی با سلامت روح دارد ازاین رو سلامت جسم نیز مورد توجه اسلام بوده است.[۱۱]
در این بین از استحباب پوشیدن لباس نظیف و گرفتن ناخن و زدودن تار عنکبوت و نخوردن آب از کوزه شکسته و پرهیز از آبی که خودش یا دیگری در آن غسل کرده است گرفته، تا حتی نماز ها و نیایش ها و راز و نیاز با خدا می تواند، علاوه بر آثار اخلاقی و معنوی و روحانی، به خاطر اثرات مفید «روان تنی» و وسیله ای برای تسکین آلام روحی و درد ها و اضطراب ها مورد توجه قرار گیرد.[۱۲]
از سوی دیگر امروزه کتاب هایی به نام طب النبی (صلی الله علیه و آله) و طب الائمة (علیهم السلام) و طب الرضا (علیه السلام) در اختیار داریم که در آنها سخن از یک رشته دستورات طبی و بهداشتی نقل شده از معصومین علیهم السلام است، گاه نیز اشاراتی از قرآن مجید در آنها دیده میشود؛ مثلا امروز دانشمندان غذاشناسی آثار فوق العاده ای برای عسل قائلند و هرچه زمان میگذرد خواص بیشتری برای آن در بهداشت و درمان بیماری ها کشف میکنند.[۱۳]
این در حالی است که قرآن مجید با صراحت میگوید: «فیه شفاء للناس؛[۱۴] در آن، شفا برای مردم است»؛ و همچنین تعبیرات دیگری که پرده از روی مسائل بهداشتی و درمانی بر میدارد؛ از جمله دستور معروف پیامبر صلی الله علیه و آله بر اینکه تا گرسنه نشده اید غذا نخورید و تا کاملا سیر نشده اید دست از غذا بکشید[۱۵] که در واقع ناظر به آیه شریفه «کلوا واشربوا ولا تسرفوا»[۱۶] است.[۱۷]
هم چنین بسیاری از دستورهایی که در زمینه نوشیدنی ها و غذاهای حلال و حرام وارد شده مربوط به تأثیرات خوب و بد آنهاست؛ تحریم شراب و مواد مخدر، تحریم گوشت حیوانات درنده، خوردن خون و گوشت مردار و ماهیانی که در آب مرده اند و امثال اینها همگی ارتباط نزدیکی با زیان های بهداشتی آنها دارد.[۱۸]
توصیه به خوردن میوه ها و سبزی ها و دانه های غذایی ارتباط آشکاری با فوائد بهداشتی آنها دارد. روایات طبی نقل شده از پیغمبر اکرم و ائمه هدی (علیهم السلام) نیز با صراحت این مسائل را بازگو میکند.[۱۹]
نگاهی گذرا به عنوان بهداشت در فقه اسلامی نیز، جامعیت و شمول آن را نسبت به دو حوزه فرد و اجتماع به اثبات میرساند؛ شاهد این سخن در حوزۀ فرد، وجود کتاب طهارت و نجاست در فقه است برای حفظ مسائل بهداشتی، و کتاب های اطعمه و اشربه برای رهایی از غذاهایی که یا ضرر جسمی دارد یا ضرر معنوی و اخلاقی، و در حوزه جامعه نیز تحریم بعضی از تصرف های زیانبار در طبیعت که محیط زیست را ویران میکند به طور کلی تحریم اضرار به نفس و آنچه برای سلامت جسم و جان انسان ها خطرآفرین است (و ممکن است خود انسان خطر آنها را هنوز درنیافته باشد).[۲۰]
از مجموع آموزه های اسلامی که شرح همه آنها به طول میانجامد به خوبی استفاده میشود که چگونه اسلام یک نهضت علمی نیرومند را پایه گذاری کرد؟ و به همین دلیل با گذشت دو سه قرن این نهال برومند رشد و نمو کرد و شاخ و برگ آن سراسر جهان اسلام را زیر پوشش خود قرار داد، و چنان به ثمر نشست که در مدت کوتاهی کتاب های فراوان در رشته های مختلف علمی به ویژه در طب بهداشت، تألیف و تصنیف شد؛ که بخشی از آن به صورت ترجمه، و بخش دیگری به صورت تحقیقات جدید دانشمندان اسلام، در رشته های مختلف علمی انتشار یافت.[۲۱]
پیشگیری مقدم بر درمان است
طب امروز در حقیقت به دو بخش تقسیم میگردد: «طب درمانی» و «طب بهداشت». منظور از طب درمانی روشن است؛ اما منظور از طب بهداشت، پیشگیری از بوجود آمدن بیماری ها و از بین بردن عوامل آن است و از آنجا که جلوگیری از پیدایش بیماری به مراتب آسان تر از درمان آن است، بهداشت اهمیت فوقالعاده ای در حیات افراد و سرنوشت اجتماعات دارد و لذا بودجه های سنگینی صرف آن میشود.[۲۲] و سازمان و تشکیلاتی برای بهداشت، درمان، و تولید دارو، همراه با بیمارستان های مجهز احداث می شود.[۲۳]
این نکته نیز بسیار قابل دقت است که معمولا طب پیشگیری (بهداشت) از طب درمانی مؤثرتر، کم هزینه تر، و به طور کلی مفید تر است، و ضایعات آن به مراتب، کمتر میباشد.[۲۴] لذا کسانی که برای هزینه بهداشت خویش سخت گیرند باید بدانند این مسأله خود، سبب میشود که دو یا چند برابر آن را صرف درمان بیماری ها کنند![۲۵]
روی این اصل، جلوگیری از بروز این گونه حوادث با تدبیر های پیشگیرانه، بسیار امید بخشتر است تا پرداختن به اصلاح بعد از بروز فساد.[۲۶]
در این میان نقش سازمان های درمانی برای رسیدن به این منظور انکار ناپذیر است، این سازمان ها می توانند از طریق تعلیم پیگیر و آموزش مستمر، به افراد نیرو و توان دهند که در برابر عوامل فساد «مصونیت» پیدا کنند و به هنگام بروز یک بیماری به «واکسیناسیون» عمومی افراد بپردازند و محیط بدن را برای پرورش میکروب های بیماریزا نامساعد میکنند.[۲۷]
بهداشت فردی در آینۀ روایات
نمیتوان انکار کرد که بسیاری از حوادث دردناک زندگی انسان از خود او سرچشمه میگیرد، مثلا بسیاری از بیماری ها به خاطر بیاعتنائی به اصول بهداشت و حفظ الصحة، و یا افراط در غذا و پرخوری، یا عدم دقت در نظافت یا عدم تحرک و گوشهگیری، یا عدم پرهیز از مناطق آلوده، یا اشخاص آلوده، حاصل میشود، و اگر انسان اصول و قوانینی را که خدا در عالم آفرینش و تکوین مقرر داشته رعایت کند، گرفتار آنها نمیشود.[۲۸]
لذا در روایات اسلامی و گفتار امامان معصوم علیهم السلام از هر عاملی که موجب ناپاکی و کثیفی میشود نهی شده، و به هر امری که باعث پاکیزگی و بهداشت فردی میگردد تأکید شده است. به عنوان نمونه امام باقر علیه السلام میفرماید: «ناخن ها به این خاطر گرفته میشوند که آنها محل خوابگاه شیطان است».[۲۹]
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دندان چند نفر از مسلمانان را زرد دید، به آنها فرمود: «چرا دندان های شما زرد و کثیف است؟ چرا مسواک نمیزنید؟»[۳۰]
از آنجا که شارب و سبیل بلند کمینگاه میکروب خواهد شد، و عملی بر خلاف بهداشت و نظافت است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای فهماندن مطلب به مردم عصرش، به جای میکروب، از شیطان نام برده، چراکه شیطان در اصل به معنای هر موجود موذی است؛ و چنین فرمود: «لا یطولن احدکم شاربه، فان الشیطان یتخذه مخبأیستتر به؛ قطعا هیچ یک از شما سبیل خود را بلند نکند، زیرا اگر بلند کند، شیطان آن را کمینگاه خود قرار میدهد».[۳۱]
امام کاظم علیه السلام فرمود: «العطر من سنن المرسلین؛ استفاده از عطر، از شیوه های رسولان خداست».[۳۲]
و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: «کان رسول الله صلی الله علیه و آله ینفق علی الطیب أکثر ما [مما] ینفق علی الطعام؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله آنچه را که برای مصرف عطر و بوهای خوش، خرج میکرد، بیشتر از آن بود که برای غذا مصرف مینمود».[۳۳]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «با هر چیزی که توان دارید نظافت کنید، چرا که خداوند متعال، اسلام را بر اساس نظافت بنا کرده است، و جز انسان پاکیزه و پاک وارد بهشت نگردد».[۳۴]
مطابق روایات فراوان، پرداختن به نظافت در جمعه بسیار خوب است از جمله شستن سر با خطمی[۳۵] سبب رهایی از جذام و برص و جنون میشود،[۳۶] و در روایات متعددی از امام صادق علیه السلام آمده است که گرفتن ناخن و شارب در روز جمعه، سبب فزونی روزی میشود.[۳۷]
رابطه وضو و غسل با بهداشت جسمانی چیست؟
بدون شک «وضو» دارای فایده روشن بهداشتی است؛ از نظر بهداشتی شستن صورت و دست ها، آن هم پنج یا لااقل سه بار در شبانه روز، اثر قابل ملاحظهای در نظافت بدن دارد، مسح کردن بر سر و پشت پاها، که شرط آن رسیدن آب به موها، یا پوست بدن است، سبب میشود که این اعضا را نیز پاکیزه بداریم، ضمن این که تماس آب با پوست بدن، اثر خاصی در تعادل اعصاب «سمپاتیک» و «پاراسمپاتیک» دارد.[۳۸]
هم چنین وجوب غسل جنابت یک الزام اسلامی برای پاک نگه داشتن بدن و رعایت بهداشت، در طول زندگی است؛ زیرا بسیارند کسانی که از نظافت خود غافل میشوند ولی این حکم اسلامی آن ها را وادار میکند که در فواصل مختلفی خود را شستشو دهند و بدن را پاک نگاه دارند، این موضوع اختصاصی به مردم اعصار گذشته ندارد، در عصر و زمان ما نیز بسیارند کسانی که به علل مختلفی از نظافت و بهداشت تن غافلند. (البته این حکم بصورت یک قانون کلی و عمومی است حتی کسی را که تازه بدن خود را شسته شامل میشود).[۳۹]
در نتیجه، از آنجا که نمازگزار در برخی از مواقع همه بدن را باید به عنوان «غسل» بشوید و معمولا در شبانه روز چند بار وضو بگیرد و پیش از غسل و وضو تمام بدن را از هر نوع کثافت و آلودگی پاک سازد؛ ناچار یک فرد تمیز و نظیف خواهد بود. از این نظر نماز به بهداشت و موضوع نظافت که یک امر حیاتی است کمک میکند.[۴۰]
اهمیت و جایگاه پزشکی در اسلام
جامعه توسعه یافته، افزون بر داشتن بهداشت و نظافت مطلوب، نیازمند به دارو و درمان کافی و استاندارد است که بتوان بیماران را به آسانی و با پزشکان حاذق و بیمارستان های مجهز درمان کرد.[۴۱]
در کلمات بزرگان دین، وجود طبیب حاذق برای هر جامعهای ضروری دانسته شده است؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «لا یستغنی أهل کل بلد عن ثلاثة یفزع إلیهم فی أمر دنیاهم وآخرتهم، فإن عدموا ذلک کانوا همجا: فقیه عالم ورع ، و أمیر خیر مطاع ، و طبیب بصیر ثقة؛ مردم هر شهری نیازمند به سه گروهند که در امر دنیا و آخرتشان به آنها مراجعه کنند که اگر آنها نباشند، اوضاع آنان نابسامان است: فقیه آگاه و پرهیزکار، فرمانروای نیکوکار و مورد پذیرش و طبیب آگاه و مطمئن».[۴۲]
وجود طبیب ماهر در کنار فقیه پرهیزکار و فرمانروای نیکوکار و مورد قبول جامعه، نشان از اهمیت وجود پزشکان متخصص و متعهد در جامعه است.[۴۳]
در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله گاه برای کسانی که جراحت سختی داشتند، پیامبر دستور میداد برای او طبیب حاضر سازند. از جمله نقل شده است که شخصی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مجروح شد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ادعوا له طبیب؛ برای او طبیب حاضر سازند». برخی ها گفتند: آیا او نیاز به طبیب دارد و آیا طبیب میتواند برای او کاری کند: «هل یغنی عنه الطبیب؟»، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «إن الله عز وجل لم ینزل داء إلا أنزل له شفاء؛ خداوند متعال برای هر دردی درمانی فرستاده است (که باید سراغ آن رفت و از آن بهره گرفت)».[۴۴]
این بخش از تاریخ پیامبر صلی الله علیه و آله نشان میدهد که در مدینه و یا اطراف آن اطبایی بودند که برای درمان مجروحان از آنها استفاده میشد؛ علاوه بر آن میرساند که رسول خدا صلی الله علیه و آله دارو و درمان بیمار را به قضا و قدر الهی و مانند آن واگذار نمیکرد، بلکه از مسیر طبیعی خود استفاده میکرد، که در واقع نشانگر اهمیت آن حضرت به طب و طبیب در آن جامعه است و در واقع قضا و قدر این است که مردم در اینگونه امور به دنبال عالم اسباب بروند.[۴۵]
از اطبای معروف عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله حارث بن کلده است. در تاریخ آمده است، روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به عیادت سعد بن ابیوقاص رفت؛ و چون بیماری او مشکل قلبی بود به او فرمود، سراغ حارث بن کلده برود تا وی را درمان نماید.[۴۶]
دستورات طبی که از ناحیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام به مردم ارائه میشد و توجهی که به سلامتی مردم در بیانات آنها آمده نیز، همگی حاکی از برجستگی این حقیقت در مسیر رشد و توسعه جامعه است. البته در آن زمان که مسائل طبی و اجتماعی، گسترش امروز را نداشت در آن شکل محدود عمل میشد.[۴۷]
خوددرمانی ممنوع!
اسلام دستور داده علاوه بر رعایت بهداشت، اگر بیمار شدید به سراغ پزشک و دارو بروید، حتی اگر طبیب کافر باشد، چنانکه به هنگام ضربت خوردن علی(علیه السلام) طبیب نصرانی برای آن حضرت آوردند.[۴۸]
بهداشت اجتماعی در اسلام
تردیدی نیست که از شاخصه های توسعه یافتگی، داشتن محیط پاکیزه، شهر و خیابان و کوچه تمیز و هوای پاک و غذا و آب سالم و بهداشتی است، زیرا توسعه به مفهوم عام، شامل گستردگی زندگی در تمام جنبه های مثبت میشود که یقینا بهداشت و نظافت از ارکان آن است.[۴۹]
لذا جامعه ای مورد ستایش اسلام است که از سطح مطلوب نظافت و بهداشت برخوردار باشد؛ خوراک و آب آشامیدنی سالم و وسایل شستشو و حمام در آن در حد استاندارد وجود داشته، از پلشتی ها دور باشد و مردم آن قذر و آلوده نباشند.[۵۰]
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «بئس العبد القاذورة؛ آدم کثیف و ژولیده بد آدمی است».[۵۱]
گاه پیامبر صلی الله علیه و آله افرادی را میدید که رعایت نظافت نمیکنند، آنها را نکوهش میکرد که آیا این شخص چیزی برای پاک کردن لباسش پیدا نکرده؟!: «أن النبی صلی الله علیه وسلم رأی رجلا وسخة ثیابه، فقال : أو ما وجد هذا شیئا ینقی به ثیابه؟».[۵۲]
قرآن کریم از نعمت های خداوند را فروفرستادن آب تمیز و پاک کننده میداند: «وأنزلنا من السماء ماء طهورا؛[۵۳] و از آسمان آبی طاهر و مطهر نازل کردیم».[۵۴]
در دستورات دین، از آلوده کردن آب پرهیز داده شده و پیامبر صلی الله علیه و آله حتی بول کردن در کنار رودخانه را ناپسند شمرده است.[۵۵]
هوای سالم و ناآلوده از اموری است که در بهداشت محیط و سکونت مطلوب مؤثر است. در رهنمود های بزرگان دین داشتن هوای پاک و سالم از شرایط محل سکونت دلپذیر شمرده شده است: «لاتطیب السکنی إلا بثلاث: الهواء الطیب …؛ محل سکنونت پاک نمی شود مگر با سه چیز: هوای پاک و … ».[۵۶]
سخن آخر: (معاشرت ها و حضور در مراکز عمومی صحیح نیست)
در خاتمه و با توجه به شرایط پیش آمده و پیدا شدن علائمی از ابتلای تعدادی از مردم به ویرویس کرونا، لزوم رعایت نکات بهداشتی ضروری است.
هم چنین باید بر اعصاب خود مسلط باشیم و از ترس و استرس پرهیز نماییم.
خوب است در تمام خانه ها زیارت عاشورا و حدیث کسا خوانده شود، زیرا این دو به همه روحیه می دهد و آثار گران بهایی دارد.
باید دانست از جمله مسائلی که بر هر انسانی واجب است، حفظ جان و سلامت است و اگر انسان در این زمینه کوتاهی کند، در پیشگاه خداوند مسئولیت دارد، لذا در این مقطع زمانی معاشرت ها و حضور در مراکز عمومی صحیح نیست.
بی تردید اگر مردم به وظایف خود از نظر بهداشتی به درستی عمل نمایند، ان شاالله مشکلی نخواهد بود و ما هم دعا می کنیم و امیدواریم موثر واقع شود.[۵۷]
منابع:
۱- دائرة المعارف فقه مقارن
۲- گفتار معصومین(ع)
[۱] زندگی در پرتو اخلاق، ص۶۴.
[۲] همان.
[۳] مثال های زیبای قرآن، ج۱، ص۳۲۴.
[۴] پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان، ص۳۷۰.
[۵] احکام بانوان، ص۲۷.
[۶] بحار الأنوار، ج ۵۹، صفحه ۲۹۱.
[۷] احکام بانوان، ص۲۷.
[۸] همان.
[۹] همان.
[۱۰] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص۲۷۴.
[۱۱] برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: دائرة المعارف فقه مقارن، ج ۱، ص ۶۵-/ ۷۲ ؛ (پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۷۰).
[۱۲] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص۲۷۴.
[۱۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۶۸.
[۱۴] سورۀ نحل، آیه ۶۹.
[۱۵] بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۰.
[۱۶] «و (از نعمت های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید».
[۱۷] سورۀ اعراف، آیه ۳۱؛ ( پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۶۹).
[۱۸] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۶۸.
[۱۹] همان، ص۶۹.
[۲۰] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱، ص۶۸.
[۲۱] پیام قرآن، ج۱۰، ص۲۵۹.
[۲۲] زندگی در پرتو اخلاق، ص۳۴.
[۲۳] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۶۰.
[۲۴] مدیریت و فرماندهی در اسلام، ص۷۷.
[۲۵] یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی)، ص۷۷.
[۲۶] مدیریت و فرماندهی در اسلام، ص۷۷.
[۲۷] همان.
[۲۸] پیام قرآن، ج۴، ص۵۲۶.
[۲۹] مکارم الاخلاق، ص ۷۲؛ (گفتار معصومین(ع)،ج۱، ص۸۷).
[۳۰] فروع کافی، ج ۶، ص ۴۹۵؛ (گفتار معصومین(ع) ،ج۱، ص۸۷).
[۳۱] فروع کافی، ج ۵، ص ۴۴۸؛ ( گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۷).
[۳۲] فروع کافی، ج ۶، ص ۵۱۱؛ (گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۸).
[۳۳] فروع کافی، ج ۶، ص ۵۱۲؛ (گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۸).
[۳۴] میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۹۳؛ ( گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۸).
[۳۵] گیاه دارویی.
[۳۶] کافی، ج ۳، ص ۴۱۸، ح ۷ و ۱۰.
[۳۷] کافی، ج ۳، ص ۴۱۸، ح ۵؛ (کلیات مفاتیح نوین، ص۹۷۶ ).
[۳۸] احکام بانوان، ص۳۹.
[۳۹] تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۹۴.
[۴۰] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص۲۸۶.
[۴۱] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۷.
[۴۲] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۵، ح ۵۹؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸).
[۴۳] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸.
[۴۴] مصنف ابن ابیشیبه، ج ۵، ص ۴۲۱، ح ۱؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸).
[۴۵] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸.
[۴۶] ر. ک: معجم الکبیر طبرانی، ج ۶، ص ۵۰؛ الجرح والتعدیل ابن أبی حاتم رازی، ج ۳، ص ۸۷؛ اسد الغابه، ج ۱، ص ۳۲۲ والاصابة، ج ۱، ص ۶۸۷( در المعجم الکبیر، نام او سعد بن ابی رافع ذکر شده ولی در بسیاری دیگر از کتاب ها نام او سعد بن ابیوقاص آمده است)؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸).
[۴۷] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸.
[۴۸] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج۱، ص۲۰۷.
[۴۹] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۷.
[۵۰] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶.
[۵۱] کافی، ج ۶، ص ۴۳۹، ح ۶؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۲] مسند ابی یعلی، ج ۴، ص ۲۳؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۳] سورۀ فرقان، آیه ۴۸.
[۵۴] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶.
[۵۵] « کره البول علی شط نهر جاری»، (وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۲۳۰، ح ۹)؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۶] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۴، ح ۴۶، از امام صادق علیه السلام؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ۳/۱۲/۱۳۹۸
انتهای پیام/۴۵۲/ش
گاهی انسان مجبور است برای پیشگیری از بیماری ها تزریق واکسن کند. گاهی باید رژیم های خاصی از نظر غذا و غیره را بپذیرد و گاه و بیگاه خود را برای معاینات دقیق طبی در اختیار پزشکان حاذق بگذارد و پس از ابتلای به بیماری و درمان آن تا مدتی باید برای جبران نقاهت و رفع آثار سوء آن، به تقویت بنیه خویش بپردازد.[۲]
همۀ این مسائل نشان می دهد انسان سالم و نیرومند، سلامت خود را مرهون ده ها سال زندگی صحیح با رعایت اصول بهداشتی است؛[۳] در نتیجه همگان باید به سراغ بهداشت و درمان برویم تا سلامت ما تأمین شود.[۴]
در این میان، اسلام دین پاک و پاکیزه ای است، و پاکیزگی را دوست دارد، و به آن سفارش می نماید، و بر اساس آن احکام و قوانینش را تنظیم میکند.[۵]
نظافت و پاکیزگی در این دین مقدس، آن قدر ارزشمند و مهم است که در برخی روایات، به عنوان بخشی از ایمان از آن یاد شده است؛[۶] یعنی مسلمانی که طهارت و نجاست و نظافت را رعایت نمیکند ایمانش کامل نیست.[۷]
این دین پاک و مبری از هرگونه تحریف و پیرایه، دستوراتی در زمینه نظافت فردی دارد، و نیز به نظافت اجتماعی سفارش میکند. عمل کردن به این دستورات، مخصوصا در عصر و زمان ما، لازم و ضروری است.[۸]
آنچه که در این نگاشته مطرح میشود، بخشی از مسائلی است که این دین پاک آسمانی، در این زمینه مطرح کرده است. امید است که بدان توجه، و سپس عمل کنیم.[۹]
بهداشت فردی و عمومی در فرهنگ اسلامی در یک نگاه
انسان مجموعه ای است از جسم و جان و روح و تن و طبعا دستورات آسمانی ما جامع میان ماده و معنا و برای تکمیل هر دو جنبه است. از جمله دستورات خداوند برای تربیت جسم و پرورش اندام ما و مزایای بهداشتی و در جستجوی فواید طبی و بهداشتی می باشد.[۱۰] چرا که طب جسمانی، رابطه نزدیکی با طب روحانی دارد؛ به بیان دیگر مسائل مربوط به سلامت جسم رابطه نزدیکی با سلامت روح دارد ازاین رو سلامت جسم نیز مورد توجه اسلام بوده است.[۱۱]
در این بین از استحباب پوشیدن لباس نظیف و گرفتن ناخن و زدودن تار عنکبوت و نخوردن آب از کوزه شکسته و پرهیز از آبی که خودش یا دیگری در آن غسل کرده است گرفته، تا حتی نماز ها و نیایش ها و راز و نیاز با خدا می تواند، علاوه بر آثار اخلاقی و معنوی و روحانی، به خاطر اثرات مفید «روان تنی» و وسیله ای برای تسکین آلام روحی و درد ها و اضطراب ها مورد توجه قرار گیرد.[۱۲]
از سوی دیگر امروزه کتاب هایی به نام طب النبی (صلی الله علیه و آله) و طب الائمة (علیهم السلام) و طب الرضا (علیه السلام) در اختیار داریم که در آنها سخن از یک رشته دستورات طبی و بهداشتی نقل شده از معصومین علیهم السلام است، گاه نیز اشاراتی از قرآن مجید در آنها دیده میشود؛ مثلا امروز دانشمندان غذاشناسی آثار فوق العاده ای برای عسل قائلند و هرچه زمان میگذرد خواص بیشتری برای آن در بهداشت و درمان بیماری ها کشف میکنند.[۱۳]
این در حالی است که قرآن مجید با صراحت میگوید: «فیه شفاء للناس؛[۱۴] در آن، شفا برای مردم است»؛ و همچنین تعبیرات دیگری که پرده از روی مسائل بهداشتی و درمانی بر میدارد؛ از جمله دستور معروف پیامبر صلی الله علیه و آله بر اینکه تا گرسنه نشده اید غذا نخورید و تا کاملا سیر نشده اید دست از غذا بکشید[۱۵] که در واقع ناظر به آیه شریفه «کلوا واشربوا ولا تسرفوا»[۱۶] است.[۱۷]
هم چنین بسیاری از دستورهایی که در زمینه نوشیدنی ها و غذاهای حلال و حرام وارد شده مربوط به تأثیرات خوب و بد آنهاست؛ تحریم شراب و مواد مخدر، تحریم گوشت حیوانات درنده، خوردن خون و گوشت مردار و ماهیانی که در آب مرده اند و امثال اینها همگی ارتباط نزدیکی با زیان های بهداشتی آنها دارد.[۱۸]
توصیه به خوردن میوه ها و سبزی ها و دانه های غذایی ارتباط آشکاری با فوائد بهداشتی آنها دارد. روایات طبی نقل شده از پیغمبر اکرم و ائمه هدی (علیهم السلام) نیز با صراحت این مسائل را بازگو میکند.[۱۹]
نگاهی گذرا به عنوان بهداشت در فقه اسلامی نیز، جامعیت و شمول آن را نسبت به دو حوزه فرد و اجتماع به اثبات میرساند؛ شاهد این سخن در حوزۀ فرد، وجود کتاب طهارت و نجاست در فقه است برای حفظ مسائل بهداشتی، و کتاب های اطعمه و اشربه برای رهایی از غذاهایی که یا ضرر جسمی دارد یا ضرر معنوی و اخلاقی، و در حوزه جامعه نیز تحریم بعضی از تصرف های زیانبار در طبیعت که محیط زیست را ویران میکند به طور کلی تحریم اضرار به نفس و آنچه برای سلامت جسم و جان انسان ها خطرآفرین است (و ممکن است خود انسان خطر آنها را هنوز درنیافته باشد).[۲۰]
از مجموع آموزه های اسلامی که شرح همه آنها به طول میانجامد به خوبی استفاده میشود که چگونه اسلام یک نهضت علمی نیرومند را پایه گذاری کرد؟ و به همین دلیل با گذشت دو سه قرن این نهال برومند رشد و نمو کرد و شاخ و برگ آن سراسر جهان اسلام را زیر پوشش خود قرار داد، و چنان به ثمر نشست که در مدت کوتاهی کتاب های فراوان در رشته های مختلف علمی به ویژه در طب بهداشت، تألیف و تصنیف شد؛ که بخشی از آن به صورت ترجمه، و بخش دیگری به صورت تحقیقات جدید دانشمندان اسلام، در رشته های مختلف علمی انتشار یافت.[۲۱]
پیشگیری مقدم بر درمان است
طب امروز در حقیقت به دو بخش تقسیم میگردد: «طب درمانی» و «طب بهداشت». منظور از طب درمانی روشن است؛ اما منظور از طب بهداشت، پیشگیری از بوجود آمدن بیماری ها و از بین بردن عوامل آن است و از آنجا که جلوگیری از پیدایش بیماری به مراتب آسان تر از درمان آن است، بهداشت اهمیت فوقالعاده ای در حیات افراد و سرنوشت اجتماعات دارد و لذا بودجه های سنگینی صرف آن میشود.[۲۲] و سازمان و تشکیلاتی برای بهداشت، درمان، و تولید دارو، همراه با بیمارستان های مجهز احداث می شود.[۲۳]
این نکته نیز بسیار قابل دقت است که معمولا طب پیشگیری (بهداشت) از طب درمانی مؤثرتر، کم هزینه تر، و به طور کلی مفید تر است، و ضایعات آن به مراتب، کمتر میباشد.[۲۴] لذا کسانی که برای هزینه بهداشت خویش سخت گیرند باید بدانند این مسأله خود، سبب میشود که دو یا چند برابر آن را صرف درمان بیماری ها کنند![۲۵]
روی این اصل، جلوگیری از بروز این گونه حوادث با تدبیر های پیشگیرانه، بسیار امید بخشتر است تا پرداختن به اصلاح بعد از بروز فساد.[۲۶]
در این میان نقش سازمان های درمانی برای رسیدن به این منظور انکار ناپذیر است، این سازمان ها می توانند از طریق تعلیم پیگیر و آموزش مستمر، به افراد نیرو و توان دهند که در برابر عوامل فساد «مصونیت» پیدا کنند و به هنگام بروز یک بیماری به «واکسیناسیون» عمومی افراد بپردازند و محیط بدن را برای پرورش میکروب های بیماریزا نامساعد میکنند.[۲۷]
بهداشت فردی در آینۀ روایات
نمیتوان انکار کرد که بسیاری از حوادث دردناک زندگی انسان از خود او سرچشمه میگیرد، مثلا بسیاری از بیماری ها به خاطر بیاعتنائی به اصول بهداشت و حفظ الصحة، و یا افراط در غذا و پرخوری، یا عدم دقت در نظافت یا عدم تحرک و گوشهگیری، یا عدم پرهیز از مناطق آلوده، یا اشخاص آلوده، حاصل میشود، و اگر انسان اصول و قوانینی را که خدا در عالم آفرینش و تکوین مقرر داشته رعایت کند، گرفتار آنها نمیشود.[۲۸]
لذا در روایات اسلامی و گفتار امامان معصوم علیهم السلام از هر عاملی که موجب ناپاکی و کثیفی میشود نهی شده، و به هر امری که باعث پاکیزگی و بهداشت فردی میگردد تأکید شده است. به عنوان نمونه امام باقر علیه السلام میفرماید: «ناخن ها به این خاطر گرفته میشوند که آنها محل خوابگاه شیطان است».[۲۹]
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دندان چند نفر از مسلمانان را زرد دید، به آنها فرمود: «چرا دندان های شما زرد و کثیف است؟ چرا مسواک نمیزنید؟»[۳۰]
از آنجا که شارب و سبیل بلند کمینگاه میکروب خواهد شد، و عملی بر خلاف بهداشت و نظافت است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای فهماندن مطلب به مردم عصرش، به جای میکروب، از شیطان نام برده، چراکه شیطان در اصل به معنای هر موجود موذی است؛ و چنین فرمود: «لا یطولن احدکم شاربه، فان الشیطان یتخذه مخبأیستتر به؛ قطعا هیچ یک از شما سبیل خود را بلند نکند، زیرا اگر بلند کند، شیطان آن را کمینگاه خود قرار میدهد».[۳۱]
امام کاظم علیه السلام فرمود: «العطر من سنن المرسلین؛ استفاده از عطر، از شیوه های رسولان خداست».[۳۲]
و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: «کان رسول الله صلی الله علیه و آله ینفق علی الطیب أکثر ما [مما] ینفق علی الطعام؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله آنچه را که برای مصرف عطر و بوهای خوش، خرج میکرد، بیشتر از آن بود که برای غذا مصرف مینمود».[۳۳]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «با هر چیزی که توان دارید نظافت کنید، چرا که خداوند متعال، اسلام را بر اساس نظافت بنا کرده است، و جز انسان پاکیزه و پاک وارد بهشت نگردد».[۳۴]
مطابق روایات فراوان، پرداختن به نظافت در جمعه بسیار خوب است از جمله شستن سر با خطمی[۳۵] سبب رهایی از جذام و برص و جنون میشود،[۳۶] و در روایات متعددی از امام صادق علیه السلام آمده است که گرفتن ناخن و شارب در روز جمعه، سبب فزونی روزی میشود.[۳۷]
رابطه وضو و غسل با بهداشت جسمانی چیست؟
بدون شک «وضو» دارای فایده روشن بهداشتی است؛ از نظر بهداشتی شستن صورت و دست ها، آن هم پنج یا لااقل سه بار در شبانه روز، اثر قابل ملاحظهای در نظافت بدن دارد، مسح کردن بر سر و پشت پاها، که شرط آن رسیدن آب به موها، یا پوست بدن است، سبب میشود که این اعضا را نیز پاکیزه بداریم، ضمن این که تماس آب با پوست بدن، اثر خاصی در تعادل اعصاب «سمپاتیک» و «پاراسمپاتیک» دارد.[۳۸]
هم چنین وجوب غسل جنابت یک الزام اسلامی برای پاک نگه داشتن بدن و رعایت بهداشت، در طول زندگی است؛ زیرا بسیارند کسانی که از نظافت خود غافل میشوند ولی این حکم اسلامی آن ها را وادار میکند که در فواصل مختلفی خود را شستشو دهند و بدن را پاک نگاه دارند، این موضوع اختصاصی به مردم اعصار گذشته ندارد، در عصر و زمان ما نیز بسیارند کسانی که به علل مختلفی از نظافت و بهداشت تن غافلند. (البته این حکم بصورت یک قانون کلی و عمومی است حتی کسی را که تازه بدن خود را شسته شامل میشود).[۳۹]
در نتیجه، از آنجا که نمازگزار در برخی از مواقع همه بدن را باید به عنوان «غسل» بشوید و معمولا در شبانه روز چند بار وضو بگیرد و پیش از غسل و وضو تمام بدن را از هر نوع کثافت و آلودگی پاک سازد؛ ناچار یک فرد تمیز و نظیف خواهد بود. از این نظر نماز به بهداشت و موضوع نظافت که یک امر حیاتی است کمک میکند.[۴۰]
اهمیت و جایگاه پزشکی در اسلام
جامعه توسعه یافته، افزون بر داشتن بهداشت و نظافت مطلوب، نیازمند به دارو و درمان کافی و استاندارد است که بتوان بیماران را به آسانی و با پزشکان حاذق و بیمارستان های مجهز درمان کرد.[۴۱]
در کلمات بزرگان دین، وجود طبیب حاذق برای هر جامعهای ضروری دانسته شده است؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «لا یستغنی أهل کل بلد عن ثلاثة یفزع إلیهم فی أمر دنیاهم وآخرتهم، فإن عدموا ذلک کانوا همجا: فقیه عالم ورع ، و أمیر خیر مطاع ، و طبیب بصیر ثقة؛ مردم هر شهری نیازمند به سه گروهند که در امر دنیا و آخرتشان به آنها مراجعه کنند که اگر آنها نباشند، اوضاع آنان نابسامان است: فقیه آگاه و پرهیزکار، فرمانروای نیکوکار و مورد پذیرش و طبیب آگاه و مطمئن».[۴۲]
وجود طبیب ماهر در کنار فقیه پرهیزکار و فرمانروای نیکوکار و مورد قبول جامعه، نشان از اهمیت وجود پزشکان متخصص و متعهد در جامعه است.[۴۳]
در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله گاه برای کسانی که جراحت سختی داشتند، پیامبر دستور میداد برای او طبیب حاضر سازند. از جمله نقل شده است که شخصی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مجروح شد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ادعوا له طبیب؛ برای او طبیب حاضر سازند». برخی ها گفتند: آیا او نیاز به طبیب دارد و آیا طبیب میتواند برای او کاری کند: «هل یغنی عنه الطبیب؟»، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «إن الله عز وجل لم ینزل داء إلا أنزل له شفاء؛ خداوند متعال برای هر دردی درمانی فرستاده است (که باید سراغ آن رفت و از آن بهره گرفت)».[۴۴]
این بخش از تاریخ پیامبر صلی الله علیه و آله نشان میدهد که در مدینه و یا اطراف آن اطبایی بودند که برای درمان مجروحان از آنها استفاده میشد؛ علاوه بر آن میرساند که رسول خدا صلی الله علیه و آله دارو و درمان بیمار را به قضا و قدر الهی و مانند آن واگذار نمیکرد، بلکه از مسیر طبیعی خود استفاده میکرد، که در واقع نشانگر اهمیت آن حضرت به طب و طبیب در آن جامعه است و در واقع قضا و قدر این است که مردم در اینگونه امور به دنبال عالم اسباب بروند.[۴۵]
از اطبای معروف عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله حارث بن کلده است. در تاریخ آمده است، روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به عیادت سعد بن ابیوقاص رفت؛ و چون بیماری او مشکل قلبی بود به او فرمود، سراغ حارث بن کلده برود تا وی را درمان نماید.[۴۶]
دستورات طبی که از ناحیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام به مردم ارائه میشد و توجهی که به سلامتی مردم در بیانات آنها آمده نیز، همگی حاکی از برجستگی این حقیقت در مسیر رشد و توسعه جامعه است. البته در آن زمان که مسائل طبی و اجتماعی، گسترش امروز را نداشت در آن شکل محدود عمل میشد.[۴۷]
خوددرمانی ممنوع!
اسلام دستور داده علاوه بر رعایت بهداشت، اگر بیمار شدید به سراغ پزشک و دارو بروید، حتی اگر طبیب کافر باشد، چنانکه به هنگام ضربت خوردن علی(علیه السلام) طبیب نصرانی برای آن حضرت آوردند.[۴۸]
بهداشت اجتماعی در اسلام
تردیدی نیست که از شاخصه های توسعه یافتگی، داشتن محیط پاکیزه، شهر و خیابان و کوچه تمیز و هوای پاک و غذا و آب سالم و بهداشتی است، زیرا توسعه به مفهوم عام، شامل گستردگی زندگی در تمام جنبه های مثبت میشود که یقینا بهداشت و نظافت از ارکان آن است.[۴۹]
لذا جامعه ای مورد ستایش اسلام است که از سطح مطلوب نظافت و بهداشت برخوردار باشد؛ خوراک و آب آشامیدنی سالم و وسایل شستشو و حمام در آن در حد استاندارد وجود داشته، از پلشتی ها دور باشد و مردم آن قذر و آلوده نباشند.[۵۰]
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «بئس العبد القاذورة؛ آدم کثیف و ژولیده بد آدمی است».[۵۱]
گاه پیامبر صلی الله علیه و آله افرادی را میدید که رعایت نظافت نمیکنند، آنها را نکوهش میکرد که آیا این شخص چیزی برای پاک کردن لباسش پیدا نکرده؟!: «أن النبی صلی الله علیه وسلم رأی رجلا وسخة ثیابه، فقال : أو ما وجد هذا شیئا ینقی به ثیابه؟».[۵۲]
قرآن کریم از نعمت های خداوند را فروفرستادن آب تمیز و پاک کننده میداند: «وأنزلنا من السماء ماء طهورا؛[۵۳] و از آسمان آبی طاهر و مطهر نازل کردیم».[۵۴]
در دستورات دین، از آلوده کردن آب پرهیز داده شده و پیامبر صلی الله علیه و آله حتی بول کردن در کنار رودخانه را ناپسند شمرده است.[۵۵]
هوای سالم و ناآلوده از اموری است که در بهداشت محیط و سکونت مطلوب مؤثر است. در رهنمود های بزرگان دین داشتن هوای پاک و سالم از شرایط محل سکونت دلپذیر شمرده شده است: «لاتطیب السکنی إلا بثلاث: الهواء الطیب …؛ محل سکنونت پاک نمی شود مگر با سه چیز: هوای پاک و … ».[۵۶]
سخن آخر: (معاشرت ها و حضور در مراکز عمومی صحیح نیست)
در خاتمه و با توجه به شرایط پیش آمده و پیدا شدن علائمی از ابتلای تعدادی از مردم به ویرویس کرونا، لزوم رعایت نکات بهداشتی ضروری است.
هم چنین باید بر اعصاب خود مسلط باشیم و از ترس و استرس پرهیز نماییم.
خوب است در تمام خانه ها زیارت عاشورا و حدیث کسا خوانده شود، زیرا این دو به همه روحیه می دهد و آثار گران بهایی دارد.
باید دانست از جمله مسائلی که بر هر انسانی واجب است، حفظ جان و سلامت است و اگر انسان در این زمینه کوتاهی کند، در پیشگاه خداوند مسئولیت دارد، لذا در این مقطع زمانی معاشرت ها و حضور در مراکز عمومی صحیح نیست.
بی تردید اگر مردم به وظایف خود از نظر بهداشتی به درستی عمل نمایند، ان شاالله مشکلی نخواهد بود و ما هم دعا می کنیم و امیدواریم موثر واقع شود.[۵۷]
منابع:
۱- دائرة المعارف فقه مقارن
۲- گفتار معصومین(ع)
[۱] زندگی در پرتو اخلاق، ص۶۴.
[۲] همان.
[۳] مثال های زیبای قرآن، ج۱، ص۳۲۴.
[۴] پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان، ص۳۷۰.
[۵] احکام بانوان، ص۲۷.
[۶] بحار الأنوار، ج ۵۹، صفحه ۲۹۱.
[۷] احکام بانوان، ص۲۷.
[۸] همان.
[۹] همان.
[۱۰] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص۲۷۴.
[۱۱] برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: دائرة المعارف فقه مقارن، ج ۱، ص ۶۵-/ ۷۲ ؛ (پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۷۰).
[۱۲] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص۲۷۴.
[۱۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۶۸.
[۱۴] سورۀ نحل، آیه ۶۹.
[۱۵] بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۰.
[۱۶] «و (از نعمت های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید».
[۱۷] سورۀ اعراف، آیه ۳۱؛ ( پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۶۹).
[۱۸] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۳، ص۶۸.
[۱۹] همان، ص۶۹.
[۲۰] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱، ص۶۸.
[۲۱] پیام قرآن، ج۱۰، ص۲۵۹.
[۲۲] زندگی در پرتو اخلاق، ص۳۴.
[۲۳] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۶۰.
[۲۴] مدیریت و فرماندهی در اسلام، ص۷۷.
[۲۵] یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی)، ص۷۷.
[۲۶] مدیریت و فرماندهی در اسلام، ص۷۷.
[۲۷] همان.
[۲۸] پیام قرآن، ج۴، ص۵۲۶.
[۲۹] مکارم الاخلاق، ص ۷۲؛ (گفتار معصومین(ع)،ج۱، ص۸۷).
[۳۰] فروع کافی، ج ۶، ص ۴۹۵؛ (گفتار معصومین(ع) ،ج۱، ص۸۷).
[۳۱] فروع کافی، ج ۵، ص ۴۴۸؛ ( گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۷).
[۳۲] فروع کافی، ج ۶، ص ۵۱۱؛ (گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۸).
[۳۳] فروع کافی، ج ۶، ص ۵۱۲؛ (گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۸).
[۳۴] میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۹۳؛ ( گفتار معصومین(ع)، ج۱، ص۸۸).
[۳۵] گیاه دارویی.
[۳۶] کافی، ج ۳، ص ۴۱۸، ح ۷ و ۱۰.
[۳۷] کافی، ج ۳، ص ۴۱۸، ح ۵؛ (کلیات مفاتیح نوین، ص۹۷۶ ).
[۳۸] احکام بانوان، ص۳۹.
[۳۹] تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۹۴.
[۴۰] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص۲۸۶.
[۴۱] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۷.
[۴۲] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۵، ح ۵۹؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸).
[۴۳] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸.
[۴۴] مصنف ابن ابیشیبه، ج ۵، ص ۴۲۱، ح ۱؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸).
[۴۵] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸.
[۴۶] ر. ک: معجم الکبیر طبرانی، ج ۶، ص ۵۰؛ الجرح والتعدیل ابن أبی حاتم رازی، ج ۳، ص ۸۷؛ اسد الغابه، ج ۱، ص ۳۲۲ والاصابة، ج ۱، ص ۶۸۷( در المعجم الکبیر، نام او سعد بن ابی رافع ذکر شده ولی در بسیاری دیگر از کتاب ها نام او سعد بن ابیوقاص آمده است)؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸).
[۴۷] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۸.
[۴۸] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج۱، ص۲۰۷.
[۴۹] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۷.
[۵۰] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶.
[۵۱] کافی، ج ۶، ص ۴۳۹، ح ۶؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۲] مسند ابی یعلی، ج ۴، ص ۲۳؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۳] سورۀ فرقان، آیه ۴۸.
[۵۴] دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶.
[۵۵] « کره البول علی شط نهر جاری»، (وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۲۳۰، ح ۹)؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۶] بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۴، ح ۴۶، از امام صادق علیه السلام؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۲۱۶).
[۵۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ۳/۱۲/۱۳۹۸
انتهای پیام/۴۵۲/ش
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «بهداشت فردی و اجتماعی در آموزه های اسلامی از نگاه آیت الله مکارم شیرازی / خوددرمانی ممنوع» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.