به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، محمدتقی امانپور که از پیشکسوتان و تنها معاون آموزش و تحقیقات وزارت جهادسازندگی است، در مقاله مفصلی درباره ی نقش آبخیزداری در پدافند غیرعامل نوشت. وی که خیلی از بزرگان این حوزه، توسعه ی یک باره ی آبخیزداری در دهه ی ۷۰ را مرهون معاونت آموزش و تحقیقات جهادسازندگی می دانند، «دانشگاه هاروارد» از او طی دو نوبت دعوت کرده که در پنلی با حضور برخی از اعیان و بزرگان سیاسی جهان، روش های خاص جهادسازندگی در توانمندسازی مردم و کسب و کارهای کوچک را توضیح بدهد.

وی در این مقاله به موضوع سد سازی هم اشاراتی داشته که ممکن است موافق نظر بخش دیگری از کارشناسان این حوزه نباشد، و در این زمینه تسنیم آمادگی برای انتشار نظر مخالفان را هم دارد.

----------------------------------- متن کامل مقاله امانپور به شرح زیر است: آبخیزداری و آبخوانداری نماد مدیریت جهادی در پایداری اقدامات پدافند غیرعامل

کلیدواژه ها: پدافند غیرعامل، آبخیزداری، آبخوان داری، توسعه پایدار، عقل و دانش روزآمد، جهل و نادانی، سخت افزار و نرم افزار در پدافند غیرعامل، تقوا و صیانت از داشته ها

خلاصه

حفاظت از زیرساخت ها و سرمایه های ملی از ضروریات توسعه پایدار و استقلال سیاسی و اقتصادی کشور است. پدافند غیرعامل مجموعه ی اقدامات سخت افزاری و نرم افزاری است که امکان صیانت و حفاظت از زیرساخت ها و سرمایه های ملی را فراهم می کند. متأسفانه اقدامات بی رویه در روند توسعه ی زیرساخت ها که در چهارچوب یک مدل توسعه ای مطالعه شده و پایدار نبوده است پدافند غیرعامل را بسیار دشوار و پرهزینه نموده است. مدیریت جهادی با حضور کارآمد در دفاع مقدس و توسعه فناوری مهندسی جنگ به عنوان متولی و عنصر اصلی مهندسی جنگ در دفاع مقدس، پایه گذار پدافند غیرعامل در دفاع مقدس بوده است. ابزارهای مهندسی در پدافند غیرعامل تا آنجا در دفاع مقدس مؤثر بوده است که نه تنها دشمن با هزینه کرد منابع و دانش و فناوری و همراهی بیش از ۸۰ شریک محلی و بین المللی نتوانست مقاومت ملت مسلمان ایران را در هم بشکند، بلکه ابزارهای مهندسی امکان تسریع و تسهیل در پیروزی ها را فراهم کرد و این تأثیرگذاری تا آنجا بود که امام فرمودند «نقش جهاد در جنگ کمتر از نیروهای نظامی نبوده و نیست».

مدیریت جهادی در بسیاری از عرصه ها دستاوردهای بی نظیری دارد و دانش بومی ارزشمند و روزآمد تولید نموده است. مهمترین چالش پیش روی توسعه ملی دستیابی به «توسعه پایدار ملی» است. آبخیزداری دانشی است که این مهم را فراهم می آورد. این فناوری مشارکت و همکاری گسترده ی مردمی را در اجرا و بهره برداری و مدیریت بحران ها فراهم می کند. آبخیزداری عظیم ترین نیاز فراروی توسعه ی سرزمین که «تأمین آب مورد نیاز» است را به شایستگی مرتفع می سازد. آب ماده ای است که هم حیات و هم مرگ می آفریند. از سویی می تواند ابزار توسعه باشد و از سویی زمینه ی نابودی زیرساخت ها را فراهم آورد. عدم برخورد عاقلانه با آب و مدیریت آن در تولید و مصرف فاجعه آفرین است. این گزارش در نظر دارد ابعاد این موضوع را بررسی و تحلیل کند و اهمیت و ضرورت فوری و گسترده ی بکارگیری آبخیزداری و آبخوانداری را در رابطه با پدافند غیرعامل خاطرنشان نماید.

این گزارش در هفت فصل به این مهم پرداخته است:

فصل اول) آمار و اطلاعات پایه: ارائه آمار پایه نزولات که مورد وفاق ملی است بعنوان رکن اصلی گزارش آمده است. ارائه هرگونه مدل برای تحلیل و مدیریت نزولات بدون دسترسی به اطلاعات و آمار پایه نزولات میسر نمی باشد. البته مشکل در اطلاعات پایه نیست؛ مشکل اصلی مربوط به نحوه ی تحلیل اطلاعات و آمار پایه است که در فصول دیگر آمده است.

فصل دوم) فناوری آبخیزداری و قابلیت های آن: آبخیزداری مدیریت پایدار منابع زیستی در هر حوزه ی آبخیز است؛ بگونه ای که امکان بهره برداری پایدار از منابع زیستی که شامل آب و خاک و منابع گیاهی و منابع جانوری و هوا و اکوسیستم است فراهم شود. اقدامات آبخیزداری شامل تهیه اطلاعات پایه و آمایش سرزمین، تعیین کاربری اراضی، تعیین تکلیف جانمایی و میزان توسعه هر فعالیت در هر حوزه ی آبخیز، تحلیل فرصت ها و تهدیدها و داشته ها و نیازها می باشد؛ که نهایتأ به طراحی مدل مدیریت جامع حوزه ی آبخیز منجر می شود.

فصل سوم) مقایسه ی دو رویکرد متفاوت در جمع آوری و مدیریت نزولات: برای مدیریت نزولات و بارش ها در یک حوزه ی آبخیز یک روش شناخته شده و متداول، مطالعه ی حوزه ی آبخیزی و برآورد آورد آب رودخانه و نهایتأ احداث یک یا چند سد خاکی یا بتونی برای جمع آوری سیلاب ها و بهره برداری از منابع آب تجمیع شده در طول سال است. روش دیگر مدیریت این نزولات در کل پهنه، از خط الرأس تا خروجی حوزه ی بالادست و ارزیابی وضعیت حوزه های میانی و پایین دست و سپس اجرای تلفیقی انواع سازه های مناسب و اقدامات بیولوژیک برای بهره برداری پایدار از نزولات است. تحلیل اقتصادی، اجتماعی این دو روش در این فصل آمده است و به روشنی قابل مقایسه است که کدام رویکرد می تواند امکان جلوگیری از آلودگی، صیانت از تبخیر و هدر رفت و تخریب منابع آبی و بهره برداری پایدار از منابع آب را فراهم نماید.

فصل چهارم) نقش آبخیزداری در رابطه با پدافند غیر عامل منابع زیستی: اقدامات پدافند غیرعامل در رابطه با منابع زیستی از جمله آب و خاک و منابع گیاهی و منابع جانوری، هوا و اکوسیستم شامل صیانت آنها از آلودگی، صیانت آنها از تخریب و نابودی و مانیتورینگ و پایش بهره برداری پایدار از منابع زیستی می باشد. مدیریت حوزه های آبخیز با فناوری آبخیزداری، کلیه فعالیت ها را بگونه ای سامان می دهد که اهداف ذکر شده محقق شود و بهره برداری پایدار از منابع زیستی فراهم گردد. چگونگی این اقدامات توضیح داده شده است.

فصل پنجم) چند مثال از نقش آبخیزداری در مدیریت پایدار پروژه های صنعتی و اقتصادی: در این فصل به نقش آفرینی آبخیزداری در پدافند غیرعامل در دیگر حوزه های صنعتی و اقتصادی پرداخته و مثالهایی در حوزه ی مدیریت شهری، صنایع نفت و گاز و پتروشیمی و همچنین چگونگی حل مشکل بحران آب به تحلیل و مقایسه پرداخته است. این فصل از آنجا اهمیت ویژه دارد که نشان می دهد چنانچه مدلی برای توسعه پایدار ملی طراحی نشود و زیرساخت ها بر اساس سلایق بخشی به انجام برسد، توسعه پایدار پدافند غیرعامل با چالش های عظیمی از نظر امکان پذیری، هزینه، زمان بر بودن و دیگر دشواری ها روبرو خواهد شد.

فصل ششم) نقش آبخیزدار ی در توسعه پایدار ملی: در این فصل علاوه بر نقشی که آبخیزداری در پدافند غیر عامل دارد تأثیر و نقش آن در توسعه ی پایدار ملی در همه ی ابعاد اقتصادی و اجتماعی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. وقتی اقدامات در قالب مدل های توسعه ای مطالعه شده به انجام برسد علاوه بر امکان پذیر نمودن پدافند غیرعامل بصورت آسان تر و کم هزینه تر در عین حال امکان تولید و اشتغال و توسعه کسب و کار فراهم می شود که بطور طبیعی منجر به حفظ استقلال اقتصادی و سیاسی کشور می شود؛ و این، خود از اهداف کلان پدافند غیرعامل پایدار است.

فصل هفتم) جمع بندی: دشمنان به راحتی نمی توانند بحران آب ایجاد کنند، نشست زمین را بوجود آورند، وابستگی جمهوری اسلامی را در آب و غذا به خارج از کشور فراهم کنند، سرزمین و زیرساخت ها را در یک پهنه ی وسیع منهدم کنند. خسارات وسیع به اقتصاد ملی وارد کنند. البته همه ی آنها جزو مواردی است که پدافند غیرعامل باید به آنها بپردازد و راه های مقابله را نشان دهد. اما عدم اجرای پروژه های آبخیزداری باعث همه این خسارات می شود و آبخیزداری چاره ی همه ی این معضلات است.

فصل اول ) آمار پایه

ایران سرزمینی خشک و نیمه بیابانی است. متوسط بارندگی در آن ۲۵۰ میلیمتر است. مرتبط با دوره های ۳۰ ساله ،۵۰ ساله و ۷۰ ساله این متوسط کم و زیاد می شود. به این ترتیب که حجم بارندگی سالیانه ۴۲۰ ، ۴۱۳ و ۴۳۰ میلیارد متر مکعب می گردد. حداقل بارندگی ۳۸۰ میلیارد مترمکعب و حداکثر رکورد ثبت شده ۵۸۰ میلیارد مترمکعب است که هر ۷۰ سال یکبارممکن است به رکورد ۷۰۰ تا ۷۲۰ میلیارد مترمکعب هم برسد. پراکندگی بارش ها از نظر زمان و مکان و حجم به طور دائم در سرزمین ایران درحال تغییر است به همین دلیل با توجه به برداشت دائمی از سفره های زیرزمینی و عدم تزریق منظم و ثابت سفره های زیرزمینی تراز منابع به میزان ۱۲۰ میلیارد متر مکعب منفی است که باعث نشست لایه ها و اراضی می شود. اینها آمار پایه ی مورد قبول همه ی دست اندرکاران است . نکته ی مهم آن است که رویکردهای متفاوتی برای تحلیل این آمارها وجود دارد که متکی به باورها و فناوری های مورد استفاده است. بگونه ای که با فناوری های مربوط به جمع آوری این نزولات با انواع سد و بند خاکی استفاده از نزدیک به ۳۰۰ میلیارد مترمکعب را غیرممکن دانسته آن را به واسطه ی تبخیر و تعرق، مهدور می شمرد. در مقابل، فناوری آبخیزداری به عنوان رویکرد مدیریت جهادی در بهره برداری از سیلاب ها امکان مدیریت نزولات را برای تولید آب جدید افزون بر ۱۰۰ میلیارد مترمکعب آب مصرفی به میزان یکصد میلیارد مترمکعب آب جدید که یک سوم تبخیر و تعرق اعلام شده می باشد ممکن می داند. در مقایسه ی این رویکردها تفاوت های عمده ی دیگری نیز وجود دارد که در این گزارش به آن پرداخته شده و این تفاوت ها مقایسه شده است.

فصل دوم) فناوری آبخیزداری و قابلیت های آن: آبخیزداری مدیریت منابع زیستی در هر حوزه ی آبخیز است، بگونه ای که امکان بهره برداری پایدار از منابع فراهم شود. حوزه ی آبخیز پهنه ای است که بارش های وارده بر آن به یک آب راهه یا آب انباشت منتهی می شود و منابع زیستی شامل آب و خاک، منابع گیاهی، منابع جانوری، هوا و اکوسیستم می باشد. به منظور بهره برداری پایدار از منابع، هر حوزه ی آبخیز باید مطالعه شود و اطلاعات پایه ی سرزمین در کلیه ی امور جمع آوری گردد. سپس متناسب با قابلیت ها و نیازها کاربری اراضی تعیین، و تکلیف هر فعالیت اعم از تولید و خدمات، سکونت گاه و شبکه ی راه ها و دیگر خدمات روشن شود. در خصوص حفاظت آب و خاک نوع خاصی از سازه ها و اقدامات تلفیقی بیولوژیک انجام می شود که نزولات وارده بر پهنه ی حوزه ی آبخیز از خط الرأس کنترل و مهار شود. سرعت آن کاهش یافته و به لایه های زیرین نفوذ داده شود و با کاهش زمان ماندگاری در معرض باد و شدت آفتاب از تبخیر آن کاسته شود. به این ترتیب سیلاب های مخرب شدید و زودگذر به جویبارهای آرام، دائمی و قابل کنترل و به منابع بهره برداری پایدار تبدیل می شوند. بخش مهم نزولات نیز ضمن مرطوب نمودن سطوح و تأمین نیاز آبی منابع گیاهی به لایه های زیرین نفوذ می کنند. هرجا نیاز باشد در قالب چشمه و یا قنات و یا با حفر چاه قابل بهره برداری و یا قابل ذخیره سازی هستند. به این ترتیب در کل حوزه ی آبخیز ضمن مدیریت آب و خاک امکان افزایش و بهره برداری پایدار منابع گیاهی و جانوری و بهینه سازی هوا و اکوسیستم فراهم می شود و منجر به توسعه ی کسب و کار می گردد. با توجه به تنوع و پراکندگی چشمه ها در کل پهنه، هر جا نیاز به آب انباشت باشد هر نوع آب انباشت کوچک قابل حفاظت و یا سد زیرزمینی ایمن قابل احداث است.در پایانه ی حوزه نیز سد و بندهای ضروری که از نظر حجم و ابعاد و نیز ورودی و خروجی دائمی مدیریت شده است و فاقد آوردها و یا سرریزهای سیلابی خروشان هستند قابل احداث است. همه ی این اقدامات ضمن فراهم سازی فعالیت پایدار در هر زمینه ای حفاظت منابع از آلودگی و تخریب را به شایستگی فراهم می نماید.

فصل سوم) مقایسه ی دو رویکرد متفاوت در جمع آوری مدیریت نزولات: دو رویکرد مشخص و شناخته شده در جمع آوری نزولات وجود دارد؛ یکی احداث انواع سد و بند، و دیگر آبخیزداری و آبخوان داری که هریک تأثیرات متفاوت قابل مقایسه ای دارند از جمله:

هزینه ی احداث سد و بند و زمان مطالعه و اجرای آنها بیش از ۱۰ برابر هزینه ی مطالعه و اجرای پروژه های آبخیزداری و آبخوان داری در هر حوزه ی آبخیز است. احداث انواع سد و بند یک رویکرد صرفأ هزینه ای است؛ در حالی که آبخیزداری یک رویکرد درآمدزا می باشد و اجرای آن در هر حوزه ی آبخیز باعث تولید ارزش افزوده می گردد.با اقدامات آبخیزداری کل پهنه ی حوزه ی آبخیز عرصه ی تولیدات زراعی، باغی، دامی، جنگلی و مرتعی شده و یک زنجیره ی کامل ارزش افزوده جدید بوجود می آورد. اگرچه آب تولیدی در هر روشی می تواند تولید و اشتغال و ارزش افزوده به بار بیاورد در حالی که کاربست فناوری آبخیزداری علاوه بر ارزش افزوده ی ناشی از تولید آب، خود یک رویکرد اشتغال زا و ابزار گسترش کسب و کار پایدار در هر حوزه ی آبخیز می باشد. اشتغال زایی محدود احداث سد و بند نیز یک رویداد مقطعی و ناپایدار است. اقدامات آبخیزداری دائمی و سالیانه، نیازمند فعالیت بهره برداران در کل عرصه می باشد. سدسازی اگرچه یک اقدام بعضأ ضروری است اما این فناوری در کل همخوان با محیط زیست و توسعه پایدار نمی باشد و اسباب آلودگی منابع،کاهش پایداری و نابودی منابع زیستی است. در حالی که آبخیزداری یک ابزار بهره برداری پایدار از منابع زیستی و زیرساخت توسعه ی پایدار ملی در کلیه ی مراحل است. در دامنه ی جبال بارز کرمان دو پروژه ی آبخوان داری و سدسازی روی دو رودخانه ی همجوار احداث شده که پایلوت مناسبی برای مقایسه ی عملکرد فناوری ها در رابطه با منابع زیستی می باشد. سدسازی درمرحله ی احداث و بهره برداری مشارکت های محدود مردمی را ایجاد می کنند. آبخیزداری ابزار کارآمد و پایدار مشارکت گسترده ی مردم در توسعه ی پایدار ملی در هر حوزه ی آبخیز است. سدسازی همه ی قابلیت ها و فرصت های لازم را برای دشمن جهت بحران آفرینی اعم از تخریب سدها و نابودی عرصه ها و سکونت گاهها و زیرساخت های پایین دست امکان آلوده نمودن بیولوژیک و شیمیایی مخازن سدها را فراهم می کند. آبخیزداری به گونه ای مؤثر خطر تجمع و تشدید خطرآفرینی سیلاب ها را کاهش داده و هزینه ها و فرصت سوزی فراوانی را برای دشمنی که در صدد تخریب و تهاجم به منابع آبی باشد به وجود می آورد. زیرا دشمن برای ایجاد بحران باید به نقاط بسیار متعدد و کوچک حمله کند که این امر بسیار زمان بر و پر هزینه می باشد. به علاوه با مقابله و مقاومت گسترده ی مردمی روبرو می شود که خود حافظ و نگهبان زیرساخت ها و بهره برداران هستند.حضور و حفاظت بهره برداران متعدد مردمی در هر حوزه ی آبخیز در صورتی که آموزش های لازم نیز به آنها داده شود کم هزینه ترین، مناسب ترین و مؤثرترین رویکرد پدافند غیرعامل برای حفاظت از زیرساخت ها در هر حوزه ی آبخیز است که اقدامات آبخیزداری به انجام رسیده باشد. آبخیزداری مدیریت منابع زیستی در یک حوزه ی آبخیز است که امکان بهره برداری پایدار از منابع را فراهم می کند. از جمله بندهای کوچک ایجاد شده در یک حوزه ی آبخیز می تواند بصورت زیرزمینی باشد که هم حفاظت از آلودگی را به همراه دارد و هم حفاظت از تبخیر آب؛ در صورتی که سدهای بزرگ چنین قابلیتی ندارند و مهمتر آنکه با توجه به ابعاد سازه ها در اقدامات آبخیزداری امکان احداث سد و بند زیرزمینی وجود دارد که یک سازه ی مطمئن در برابر هرگونه تهاجم و تخریب است.

باید توجه شود هدف از مقایسه ی این دو رویکرد درمدیریت و بهره برداری از نزولات، مخالفت با سدسازی و برخورد سیاسی با این فناوری نیست؛ بلکه یک مقایسه ی علمی در کارآمدی رویکردهای مختلف در موضوع پدافند غیرعامل است. همانگونه که گذشت ممکن است در یک حوزه ی ۲آبخیز که آبخیزداری انجام می شود از انواع سد و بند کوچک، به ویژه سدهای زیرزمینی یا حتی مخازن خاص برای جمع آوری و نگهداری آب استفاده شود اما ابعاد، روش احداث و مقاومت در برابر خطرات آن کاملأ حساب شده و با هزینه ی اندک و با مشارکت وسیع و دائمی مردمی عملیاتی می باشد که توسعه ی پایدار را به دنبال دارد.

فصل چهارم ) آبخیزداری و پدافند غیرعامل:

اهداف استراتژیک پدافند غیرعامل شامل افزایش بازدارندگی،کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات دشمن است.

در ادبیات مدیریت استراتژیک، پدافند غیرعامل به دنبال حفاظت از سرمایه های ملی و استقلال اقتصادی و سیاسی کشور و در یک کلمه صیانت و حفاظت از توسعه ی پایدار ملی است.

اگر چنین باشد و بر این گفتمان وفاق ملی داشته باشیم، آنگاه آبخیزداری به عنوان یک فناوری روزآمد مدیریت حوزه های آبخیز برای فراهم نمودن بهره برداری پایدار از منابع زیستی و فراهم سازی زیرساخت ها برای تحقق توسعه ی پایدار ملی و از جمله ابزار روزآمد حفاظت از پایداری توسعه است که خود از اهداف استراتژیک پدافند غیرعامل است.

از جمله الزامات برنامه های پدافند ملی، شناسایی دشمن و ابزارهای او و بررسی و تحلیل و آماده سازی سرزمین برای حفاظت و صیانت از داشته ها و سرمایه ها و زیرساخت ها در برابر دشمن است. دشمن شناسی نیز یک هنر است. ساده اندیشی در شناسایی دشمنان ممکن است به نابودی یک جامعه و تمدن نیز منجر شود.

آموزه های اسلامی و دینی مورد تأکید مکرر معصومین حاکی از آن است که نفس ما بزرگترین دشمن انسان وجامعه است. خسارت های وارده از عدم کاربست علم و دانش و دانایی و تأکید بر غفلت های جاهلانه امکان بروز بزرگترین خسارات را به توسعه ی پایدارملی به وجود آورده است. بعضأ غفلت و جهالت، از میزان خسارت ها نیز عظیم و تأسف آور است. بی مناسبت نیست که مروری بر خسارت های اخیر ناشی از عدم کاربست آبخیزداری داشته باشیم. فقط خسارت ناشی از سیلاب های مهار نشدنی در سال آبی ۹۸-۹۷ به اقتصاد ملی بیش از یکصد هزار میلیارد تومان بوده است. خسارات اعلام شده به میزان ۳۸ هزار میلیارد تومان، برآورد خساراتی است که دولت باید با ترمیم و بازسازی زیرساخت های ملی و مردمی آن را جبران کند؛ نه کل خسارات وارده به اقتصاد ملی. به علاوه ارزش آب و خاک از دست رفته هریک بیش از یکصد هزار میلیارد تومان است. به جز یکصد میلیارد متر مکعبی که سالیانه با غفلت همه ی دست اندرکاران استحصال نشده و تبخیر می شود. در سال آبی مذکور که میزان کل بارش ها نزدیک به ۵۸۰ میلیارد مترمکعب بود، بیش از یکصد میلیارد متر مکعب آب دیگر نیز که قابل استحصال بود از دست رفته است. ارزش صرفا یکصد میلیارد مترمکعب آب به قیمت هر متر مکعب هزار تومان بالغ بریکصد هزار میلیارد تومان و با قیمت ۱۰ هزار تومان برای هر مترمکعب بالغ بر هزار هزار میلیارد تومان است. ارزش خاک از دست رفته نیز متناسب با همین ارقام است. خسارات سیاسی امنیتی، تأثیرات در ناپایداری توسعه ی ملی و دیگر ابعاد فاجعه همچنان در پرده ی ابهام قرار دارد و غیرشفاف است، و با غفلت غیرقابل توجیه از آن عبور می شود. مهم تر آنکه برای جلوگیری از بروز این فاجعه و خسارات ناشی از آن هم اقدام خاصی نمی شود. منفی بودن تراز آبی سفره های زیرزمینی به میزان ۱۲۰ میلیارد مترمکعب با روند فعلی طی یک قرن هم جبران شدنی نیست؛ بلکه این کسری تراز افزایش نیز خواهد یافت. نشست زمین که به مفهوم از دست دادن قابلیت و یا کاهش ذخیره سازی آب است، اصلأ مورد توجه نیست. آبخیزداری شفا و داروی همه ی این بیماری هاست، پدافند غیرعامل باید از آبخیزداری سرزمین آغاز شود. پدافند غیرعامل نیازمند مطالعات استراتژیک از جنس تحلیل عوامل مؤثر در ناپایداری توسعه و جلب توجه دست اندرکاران به هم افزایی در دستیابی به توسعه ی پایدار است. غفلت از این مهم نابخشودنی است.

فصل پنجم) آبخیزداری ابزار ایجاد کارآمدی در پدافند غیرعامل در دیگر حوزه ها

در شرایط فقدان مدل توسعه ی پایدار ملی و انجام فعالیت های توسعه ای بدون آنکه از تدبیر و جامعیت و اطلاعات پایه ی سرزمین استفاده شده باشد، اقدامات پدافند غیرعامل را در صیانت از سرمایه های ملی بسیار دشوار و پرهزینه می کند. نمونه هایی از این اقدامات:

رویکرد خطرآفرین مدیریت شهری در حوز ه ی آبخیز کلانشهر تهران

کلانشهر تهران به وسعت ۷۰۰ هزار هکتار در یک حوزه ی آبخیز محدود به رودخانه ی کرج و رودخانه ی جاجرود در شرق و غرب و دامنه های جنوبی البرز در شمال و رود شور در جنوب قرار گرفته است. هفت دره ی رود در بستر این حوزه ی آبخیز کلیه ی روان آب ها را به رود شور منتقل می کند. مدیریت شهری در حالی که مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران با همکاری پژوهشکده ی آبخیزداری جهادکشاورزی در دهه ی هشتاد مطالعات جامع آبخیزداری شهر تهران را به سامان رسانید، بدون توجه به عقل و علم تولید شده، اقدامات خطرآفرین و بسیار بحران زای زیر را به انجام رسانیده است:

۱-۱) تغییر کاربردی دره رودها از مسیر عبور سیلاب ها به اتوبان، باغشهر، پارک و دیگر تأسیسات شهری. خداوند این دره رودها را برای تخلیه ی سیلاب های خسارت بار آفریده است، و مدیریت شهری کلا این نعمت بزرگ را به ابزار فاجعه آفرینی تبدیل نموده است. در این راستا خوب است ماجرای اندوه بار ورودی شهر شیراز در ابتدای سال جاری را به خاطر آوریم.

۲-۱) احداث کانال های دفع آب های سطحی موازی با خط بزرگترین شیب حوزه که هم طولانی است و هم با هزینه ی سرسام آور اجرا می شود؛ بدون کارآمدی لازم در هنگام بروز سیلاب ها به ویژه سیلاب های شدید کانال های طبیعی خدادادی مسدود و کانال های غیرحرفه ای دست ساز بشر با ظرفیت محدود و غیر کارآمد در سیلاب های شدید جایگزین شده اند که قطعا فاجعه آفرین است.

۳-۱) هدر دادن نزولات ارزشمند آسمانی به میزان حداقل از ۱۲۰ تا حداکثر ۲۵۰ میلیون متر مکعب سالیانه آن هم در کلانشهر تهران که نیازمندی شدید به تأمین آب وجود دارد.

آبخیزداری شهری با ادبیات علمی و گفتمان عقلی روزآمد رویکردهای متفاوتی را پیشنهاد نموده است. براساس این رهنمودها دره رودها باید آزاد شود. بندهای کوچک در طول آن برای جمع آوری نزولات ایجاد شود. کانال های انتقال روان آب عمود بر خطوط بزرگترین شیب درفاصله های یک تا سه کیلومتری ایجاد و روان آبها را به دره ها منتقل کند. این رویکرد دریک جمله قابل فهم تر می شود:

به جای دفع آبهای سطحی، متکی به دانش آبخیزداری مدیریت بهره برداری پایدار از آب های سطحی در کلانشهر تهران را در دستور کار قرار دهیم. از نگاه پدافند غیرعامل باید هر لحظه منتظر باشیم که سیلاب های ویران گر تأسیسات دره رودها را نابود کند. کانال های دفع آبهای سطحی خود به کانال هدایت سیلاب های ویرانگر جنوب شهر مبدل شود و عوامل دشمن زمینه ی مناسب فتنه های اجتماعی را فراهم کرده و به آن دامن بزنند. در گفتمان مردمی در سطح شهر این مطلب دهان به دهان می شود که «اگر در تهران زلزله بیاید چند میلیون نفر کشته می شوند، ولی اقدامی هم برای جلوگیری از آن نمی شود». سیلابهای شدید با وضع موجود نیز همین تأثیرات فاجعه بار را دارند که ما آن را تشدید هم کرده ایم.

۲) دشواری پدافند غیرعامل تأسیسات عسلویه

عسلویه مهمترین، عظیم ترین و ارزشمندترین زیرساخت در توسعه ی اقتصادی کشور است. ارزش تأسیسات موجود بیش از پانصد میلیارد دلار به قیمت های ثابت پایان سال ۱۳۹۷ می باشد. این تأسیسات، به دلیل وجود نقایصی ناشی از فترت مطالعات پدافندی کارآمد، آسیب پذیرند و ممکن است توسط دشمنان و با ابزارهای معمولی تهاجمی یا ابزارهای روزآمد تخریب شود؛ در این صورت تأسیسات موجود به پودر و دود تبدیل می شود. اگرچه اقدامات ارزشمندی برای حفاظت از این تأسیسات در دست انجام است اما بدیهی است که اقدام برای پدافند غیرعامل این مجموعه ی عظیم و ارزشمند، اکنون دیگر بسیار دشوار و هزینه بر و در شرایطی غیرممکن است. در حالی که دانش آبخیزداری به شایستگی امکان صیانت از این سرمایه ی ملی را بررسی اولیه نموده و با تعیین کاربری اراضی و مکان یابی مناسب ارائه ی طریق داده است. یک مطالعه ی اولیه نشان می دهد که در فاصله ی ۳۰ کیلومتری شمال منطقه یک فلات ارزشمند به وسعت ۵۰ هزار هکتار وجود دارد که توسط تپه ها و کوه های متعدد احاطه شده و احداث تأسیسات صنعتی در اطراف این فلات و ایجاد تأسیسات خدماتی در عرصه ی این فلات تخریب و آسیب رسانی را بسیار دشوار و هزینه بر می کند. یک عرصه ی ۱۵۰ هزار هکتاری نیز در فاصله ۷۰ کیلومتری غرب عسلویه وجود دارد که آن نیز جای مناسبی برای ایجاد این تأسیسات بوده است. پروژه ی عسلویه پرشتاب، با عجله و بدون یک مطالعه ی جامع حوزه های آبخیز منطقه در یک عرصه ی محدود ۱۰ هزار هکتاری که با تصرف اراضی کشاورزان و ایجاد نارضایتی های منجر به شورش مردمی تا ۱۵ هزار هکتار توسعه یافته نامناسب ترین، پرخطرترین و حاثه بارترین منطقه برای ارزشمندترین، حیاتی ترین و بزرگترین زیرساخت ملی است. البته خداوند نگهدار است، ابزارهای بازدارنده ی پدافند عامل مانع این گونه رویدادها هستند. دشمنان خود نیز آسیب پذیر و ملاحظه کار می باشند، اما علم و دانشی هم بعنوان آبخیزداری وجود دارد که در عین حال که امکان حفاظت پایدار از زیرساخت ها را امکان پذیر و می کند، اما مورد توجه نمی باشد.

۳) تأمین آب از ناکجا آباد

یکصد میلیارد متر مکعب آب مصرفی کنونی، برای برنامه های توسعه ای در بخش کشاورزی، شرب و صنعت ناکافی و بحران آفرین است. به ویژه اگر استراتژی افزایش جمعیت تا۳۰۰ یا ۵۰۰ میلیون نفرمد نظر باشد، محدودیت منابع آبی با روش های فعلی، یک بحران عظیم خواهد بود. آبخیزداری امکان تأمین یکصد میلیارد مترمکعب آب جدید را با هزینه ی اندک و با روش های آسان میسر می کند؛ اما اصرار بر جهل و غفلت و نادانی در عدم امکان تأمین آب از منابع داخلی از سوی بعضی از مدیران و کارشناسان، کشور و نظام را به اتخاذ تصمیم های نادرست برای تأمین آب از روش های بسیار پرهزینه و خسارت بار مکلف و مجبور نموده است. تأسیسات تأمین آب از خزر یا خلیج فارس از نگاه پدافند غیرعامل خطرساز و پرهزینه است. تأمین آب از فرامرزها یک وابستگی عظیم سیاسی امنیتی و برخلاف سیاست های صیانت از استقلال و پایداری ملی است که از اصول پدافند غیرعامل است. برآورد هزینه ها برای تأمین آب شیرین از شمال و جنوب از حداقل ۳۰ هزار تومان تا حداکثر ۵۰ هزار تومان با قیمت های ثابت پایان سال ۱۳۹۷ برای هرمتر مکعب حکایت دارد. در حالی که هزینه ی تأمین آب با فناوری آبخیزداری از ۳ هزار تومان تا ۵ هزارتومان برای هرمتر مکعب و در موارد بسیاری کمتر است. فقدان مدل توسعه ی پایدار ملی، فقدان تدبیر و کارآمدی مدیریت کشور در استفاده ی همه جانبه از آبخیزداری موجب غفلت و تحمیل هزینه های گزاف به اقتصاد ملی است. آسیب پذیری ملی ناشی از فقدان تدابیر استراتژیک در توسعه ی پایدار ملی از اقدامات دشمن در آسیب رسانی به زیرساخت ها خطرآفرین تر و پرهزینه تر است. آیا ضرورت تولید عقل و دانش برای مدیریت راهبردی و توسعه ی پایدار جمهوری اسلامی نمی تواند اصلی ترین راهبرد در پدافند غیرعامل کشور باشد؟ چرا همیشه سخت افزاری می اندیشیم و به اصطلاح به جای استفاده از عقل و اندیشه و علم می خواهیم در حل مسائل از ابزارهای فیزیکی و سخت استفاده کنیم. آیا آموزه ی دینی که یک ساعت تفکر را معادل هفتاد سال عبادت که تقریبأ معادل عمر متوسط انسان است، معرفی می کند، اینجا مصداق ندارد؟ راه درازی در پیش است. حفاظت و صیانت از داشته ها همان تقوای الهی است؛ اصولا تقوا به مفهوم حفظ داشته ها و صیانت از آن است. خردورزی ابزار اصلی تقواپیشگی است. دستیابی به پدافند غیرعامل پایدار، همه جانبه، ارزان و سریع موکول به طراحی و پیاده سازی برنامه ی جامع آبخیزداری کشور است.

فصل ششم ) آبخیزداری ابزار کارآمد توسعه پایدار و صیانت از سرمایه های ملی

برنامه ی جامع آبخیزداری کشور در صورتی که صندوقی برای توسعه ی سرمایه گذاری در این خصوص ایجاد شود، صرفا با هزینه ای برابر خسارت وارده در یک سال و با حداقل یکصد هزار میلیارد تومان به طور کامل در کل کشور قابل انجام است. رویکرد مدیریت جهادی با اتخاذ چنین تصمیمی موارد زیر را امکان پذیر می کند.

تأمین کلیه ی اطلاعات لازم سرزمینی برای طراحی مدل توسعه ی پایدار ملی از جمله آمایش سرزمین و تعیین کاربری اراضی و نوع فعالیت در هر منطقه و چگونه فراهم سازی پایداری توسعه. طراحی وپیاده سازی مدل توسعه ی پایدارملی و فراهم نمودن بهره برداری پایدار از منابع زیستی ایجاد ۱۰ تا ۳۰ میلیون شغل جدید امکان تأمین آب و غذا برای ۵۰۰ میلیون نفر تأمین اعتبار بصورت قرض الحسنه برای کلیه ی فعالیت های توسعه ای ملی وپیاده سازی مدل توسعه پایدار ملی در برنامه ی جامع آبخیزداری نهادسازی برای مشارکت همه جانبه ی مردم در توسعه ی پایدار ملی در حوزه های آبخیز رونق اقتصادی تا ۱۰ درصد رشد سالیانه، امنیت غذایی، صادرات کالا و خدمات مهندسی و بسیاری اتفاقات ارزشمند دیگر مدیریت نزولات و تزریق روان آب ها به لایه ها و سفره های زیرزمینی برای تأمین پایدار منابع آبی مورد نیاز و جبران کسری تراز آبی سفره های زیرزمینی. جلوگیری از تجمیع و سرعت گرفتن سیلاب ها و خسارت آفرینی آنها و همچنین جلوگیری از تبخیر و هدر رفت منابع آبی عدم نیاز به سدهای بزرگ با توجه به تبدیل جریان های شدید و حجیم و کوتاه مدت به جریان های کم حجم ، پایدار و قابل مدیریت تبدیل سازه های بزرگ، حجیم و هزینه بر و خسارت آفرین به بندها و سدهای کوچک و بسیار متعدد در سراسر کشور که خطرآفرینی بسیار اندک دارد و نقش آنها در صیانت از پایداری توسعه بسیار مؤثر است و در بسیاری موارد می تواند به سدهای زیرزمینی نیز تبدیل شود که خود از ابزارهای پدافند غیرعامل به شمار می رود. پاسخگویی به مطالبات اقتصادی و سیاسی مردم و ایجاد وحدت ملی از طریق ایجاد امنیت اجتماعی، توسعه ی اشتغال و توسعه ی پایدار ملی و نقش آفرینی گسترده ی مردمی در مدیریت کلیه ی بحران ها اعم از حوادث طبیعی و یا تهاجمات دشمنان و دفاع شایسته از سرزمین و تمدن ایرانی اسلامی.

فصل هفتم ) جمع بندی

پدافند غیرعامل با وظایف روشن و مشخص و استراتژیکی که دارد وظیفه دارد که دشمنان را بصورت دائمی پایش نموده و تدابیر و روش های برخورد تخریبی آنان را در همه ی ابعاد اقتصادی و اجتماعی شناسایی کند و سپس با اتخاذ تدابیر مناسب حفاظتی امکان حفاظت از زیرساخت ها و صیانت از استقلال اقتصادی و اجتماعی را فراهم کند. اتخاذ رویکردهای متفاوتی در این خصوص وجود دارد.

یک رویکرد معمولی آن است که سازمان و تشکیلات پدافند غیرعامل خود را مأمور و معذور بداند. صرفا به بررسی وضع موجود کفایت کند و اقدامات خود را شامل وضع موجود و در ادامه اقدامات دیگر دستگاه ها برنامه ریزی نماید. اما یک رویکرد می تواند تحلیل و ارزیابی دائمی وضع موجود نیز باشد. اقدامات پدافند غیرعامل از پوشش دادن به حفاظت وضع موجود باید شامل طراحی روش ها و مدل هایی باشد که همه ی دستگاه ها را موظف کند در انجام وظایف خود تدابیر پدافندغیرعامل را به ویژه با هدف پایداری حفاظت از زیرساخت و امکان استمرار بهره برداری پایدار بنا نمایند. درصورتی که دستگاه ها بخشی نگر و جزیره ای کار کنند و در شرایطی که مطالعات آمایش سرزمین انجام نشود و در شرایطی که مدل آبادانی و پیشرفت کشور بر اصول و مبانی توسعه ی پایدار طراحی و اجرایی نشود آنگاه هر فاجعه ای در هر سطحی مورد انتظار است. در شرایط ناهماهنگی و اقدامات پراکنده و غیرپایدار هزینه آفرین و خطرساز قطعأ روند پیشرفت به سوی تحجر و فروپاشی خواهد بود، اگرچه ظاهر نظام و اسم و عنوان آن پابرجا باشد.

آبخیزداری یک فناوری روزآمد و جامع نگر است که ضمن انجام مطالعات آمایش سرزمین با تعیین تکلیف نوع و حجم و ابعاد هر فعالیت در حوزه ی آبخیز ضامن پایداری توسعه است. روش های اجرایی بسیار آسان و مردمی و همراه با درآمدزایی و جلب مشارکت عمومی است. اگر چه سیاست های کلان مرتبط با آبخیزداری و آبخوانداری که یکی از پروژه های آبخیزداری در حوزه های میانی آبخیز است از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده است، اما رعایت اصول و عملیاتی شدن آن در بعضی از بخش ها متوقف و در بخش کشاورزی به کندی در دست اجرا می باشد. مقام معظم رهبری با فراخوان دستگاه ها به دانش محور بودن فعالیت ها و دانش بنیان بودن سازمان ها آنها را به تولید علم و عقل و دانش و فعالیت سیستمی و پایدار فراخوان کرده اند. جای تأسف است که دستگاه های بخشی نگر بدون هم افزایی و همراهی و همیاری با یکدیگر هر روز از توسعه ی پایدار ملی فاصله ی بیشتری می گیرند.

والسلام علی من اتبع الهدی

محمدتقی امانپور

سیزدهم آبان ماه ۱۳۹۸