زندگینامه <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت امام رضا سلام الله علیه" class="text info">حضرت امام رضا سلام الله علیه</a>

ابزارها

* * * * * * * * * * * * *

امام رضا علیه السلام هشتمین امام شیعیان اثنی عشری

علی بن موسی بن جعفر(ع) معروف به امام رضا (۱۴۸–۲۰۳ق) هشتمین امام مذهب شیعهٔ دوازده امامی است. او، از سال ۱۸۳ق، به مدت بیست سال، امامت شیعیان را برعهده داشت و دورهٔ امامتش با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون عباسی هم زمان بود.

امام رضا(ع) در سال های واپسین عمرش به دستور مأمون، از مدینه به مَرْو در خراسان فراخوانده و ولیعهد مأمون شد. مورخان و عالمان شیعه ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهم ترین رویداد سیاسی زندگی او می دانند و می گویند امام به اجبار مأمون، به این کار تن داده است.

با وجود این، برخی از تاریخ نگاران بر این باورند که ورود امام رضا(ع) به ایران تأثیر مهمی بر گسترش شیعه در آن داشته است؛ زیرا وی در ورود به ایران، در هر شهری، با مردم دیدار می کرد و به سؤالاتشان، برمبنای احادیث امامان پاسخ می گفت. همچنین با شرکت در جلسات مناظره با عالمان و ادیان و مذاهب مختلف و برتری علمی بر آنان، جایگاه علمی اش به عنوان امام شیعه برای مردم آشکار می شد.

در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی چون مسجد و قدمگاه، به نام امام رضا نام گذاری شده که محل استقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و این را نشانهٔ تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران بر گسترش شیعه در این کشور می دانند.

حدیثی مشهور از امام رضا(ع) در سفر به ایران بیان شده که به نام سِلسِلةُالذَّهَب (زنجیرهٔ زرین) شناخته می شود؛ زیرا سلسلهٔ راویانش همه معصوم اند. او این حدیث قدسی را در نیشابور برای جمعی از عالمان آنجا بیان کرده است. در این حدیث، توحید قلعهٔ خدا معرفی شده که هرکه وارد آن شود در امان است. سپس آمده البته این شروطی دارد که من از جملهٔ آن ها هستم.

براساس دیدگاه بیشتر عالمان شیعه، امام رضا(ع) در ۵۵سالگی در طوس، به وسیلهٔ مأمون مسموم شد و به شهادت رسید و در بقعهٔ هارونیه در روستای سَناباد دفن شد. او تنها امام از میان امامان شیعه است که در ایران دفن شده است. حرم امام رضا در مشهد از مهم ترین زیارتگاه های شیعیان است. حرم فاطمهٔ معصومه، خواهر او نیز در ایران واقع شده که مشهورترین آرامگاه این کشور، پس از حرم رضوی شمرده می شود.

درباره امام رضا(ع)، کتاب های بسیار و آثار ادبی متعددی مثل، شعر، رمان و فیلم تولید شده است. برخی از آن ها بدین شرح است: کتاب اَلحیاةُ السّیاسیةُ لِلْامامِ الرّضا(ع)، نوشتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی؛ کتاب اَلامامُ الرِّضا؛ تاریخٌ و دراسةٌ، اثر سید محمدجواد فضل الله؛ کتاب حیاةُ الْامام علیِّ بنِ موسَی الرِّضا(ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ، اثر باقر شریف قَرَشی؛ حکمت نامهٔ رضوی، از محمد محمدی ری شهری و همکاران؛ شعر «قطعه ای از بهشت»، اثر حبیب الله چایچیان؛ شعر «با آل علی هرکه در افتاد ورافتاد» اثر نسیم شمال و تابلوی ضامن آهو، اثر محمود فرشچیان.

مروری بر زندگی نامه

امام رضا (ع)

| | | | | | | | پیامبر اکرم | | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---
| | | | | | | | | |
| | | | | | | حضرت فاطمه | | | | امام علی | |
| | |
| | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | امام حسین |
| | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | امام سجاد |
| | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | امام محمد باقر | | |
| | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | امام جعفر صادق | | |
| | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | امام موسی کاظم |
| | | | | | | | | | | | |
| | | | سبیکه | | | | امام رضا |
| | |
| | | | | | | | | |
| | | | | | | امام جواد |
| | | | | | | | | |
| | | | | | | امام هادی |

صلوات خاصه امام رضا(ع)، نقش بسته بر سقف راهروی بین رواق دارالذکر و دارالزهد

علی بن موسی، مشهور به امام رضا(ع)، هشتمین امام شیعیان دوازده امامی است.[۱] پدرش موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان بود و مادرش کنیزی بود که از او با نام هایی نجمه یا تُکتَم یاد می شود.[۲]

در خصوص زمان ولادت و وفات امام رضا(ع)، اختلاف نظر است.[۳] از جملهٔ آن ها این است که او در در ۱۱ ذی الحجه یا ذوالقعده یا ربیع الاول سال ۱۴۸ یا ۱۵۳ق متولد شد و در آخرین روز ماه صفر یا ۱۷ یا ۲۱ رمضان یا ۱۸ جمادی الاول یا ۲۳ یا آخر ذوالقعدهٔ سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ یا ۲۰۶ق به شهادت رسید.[۴] به گزارش سید جعفر مرتضی عاملی، بیشتر عالمان و مورخان معتقدند امام رضا(ع) در سال ۱۴۸ق در مدینه به دنیا آمد و در سال ۲۰۳ق به شهادت رسید.[۵]

امام رضا(ع)، پس از شهادت پدرش، امام شیعیان شد. مدت امامت وی، بیست سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون هم زمان شد.[۶]

القاب و کنیه ها

مقالهٔ اصلی: فهرست کنیه ها و لقب های امام رضا(ع)

برای علی بن موسی، القابی چون رضا، صابر، رضی، وفی و زکی ذکر کرده اند.[۷] برپایهٔ حدیثی از کتاب اِعلام الوری، نوشتهٔ فضل بن حسن طبْرسی، امام کاظم(ع) لقب عالم آل محمد را هم دربارهٔ او به کار برده است.[۸] امام رضا را با القابی چون ضامن آهو،[۹] امام رئوف،[۱۰] غریبُ الغُرَبا،[۱۱] ثامن الحُجَج (هشتمین حجت)،[۱۲] ثامنُ الائمة (هشتمین امام)[۱۳] نیز می خوانند.

مشهور ترین لقب وی «رضا» است.[۱۴] سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق)، از عالمان اهل سنت گفته این لقب را مأمون، خلیفهٔ عباسی به او داد؛[۱۵] اما طبق حدیثی که شیخ صدوق، محدث شیعهٔ قرن چهارم قمری نقل کرده، امام جواد(ع) این سخن را نادرست شمرده و ملقب شدن پدرش به «رضا» را به این دلیل دانسته که او به خداوندی خدا در آسمان و نبوت پیامبر و امامت امامان در زمین راضی بود. در این حدیث، از امام جواد می پرسند دیگر امامان هم که این گونه بوده اند. پس چرا از بینشان پدر شما به «رضا» ملقب شده است؟ امام جواد پاسخ می دهد چون دوست و دشمن از او راضی بودند و این در خصوص هیچ یک از امامان دیگر صدق نمی کند.[۱۶]

کنیهٔ امام رضا ابوالحسن بوده است.[۱۷] طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، امام کاظم(ع) این کنیه را که لقب خودش هم بوده، به او داده است.[۱۸] برای تمایز او از امام کاظم، به امام رضا ابوالحسن ثانی (دوم) نیز می گفتند.[۱۹] امام رضا کنیه های دیگری چون ابوعلی [۲۰] و ابومحمد[۲۱] هم داشته است.

همسر و فرزندان

همسر امام رضا(ع)، سَبیکهٔ نوبیّه [۲۲]یا خَیزُران[۲۳] نام داشت که مادر امام جواد(ع) بود.[۲۴] در منابع تاریخی و حدیثی، از همسر دیگری هم برای امام رضا سخن آمده و گفته شده دختر مأمون بوده است.[۲۵] به گزارش شیخ صدوق، پس از آن که مأمون، امام رضا(ع) را ولیعهد خود کرد، دخترش ام حبیب را به عقد او درآورد.[۲۶]

شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن شهرآشوب و طبرسی نوشته اند امام رضا(ع) تنها یک فرزند داشته که امام جواد(ع) بوده است؛[۲۷] بااین حال، به نوشتهٔ سید محسن امین نویسندهٔ اَعیانُ الشیعه، در برخی از منابع، فرزندان دیگری هم برای او ذکر شده است.[۲۸]

در قزوین، آرمگاهی به نام امام زاده حسین وجود دارد که مستوفی، مورخ قرن هشتم قمری، او را فرزند امام رضا(ع) دانسته است؛[۲۹] البته کِیاء گیلانی، نسب شناس، نسب او را به جعفر طَیّار رسانده است.[۳۰] در برخی از منابع هم او برادر امام رضا(ع) خوانده شده است.[۳۱]

خواهران و برادران

ابراهیم، شاهچراغ ، حمزه، اسحاق از جمله برادران و فاطمهٔ معصومه و حکیمه از خواهران امام رضا(ع) هستند.[۳۲] از میان خواهران و برادران امام رضا(ع)، شناخته ترینشان فاطمهٔ معصومه است که عالمان شیعه جایگاه والایی برای او قائل اند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل می کنند.[۳۳] او در ایران و در قم دفن شده است. حرم حضرت معصومه را باشکوه ترین و مشهورترین آرامگاه ایران، پس از حرم امام رضا می دانند.[۳۴]

نص بر امامت امام رضا(ع)

از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین می شود و یکی از راه های شناخت او، نص یعنی تصریح پیامبر(ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود است.[۳۵] در کتاب های حدیثی شیعه، احادیثی از امام کاظم(ع) وجود دارد که در آن ها به امامت امام رضا(ع) تصریح شده است. برای مثال، در کتاب های کافی، [۳۶] ارشاد، [۳۷] اِعلامُ الْوریٰ [۳۸] و بِحارُالْانوار، [۳۹] بخشی ویژهٔ نص بر امامت امام رضا وجود دارد که روایات مربوط در آن ها گرد آمده است.

برای نمونه، کلینی در روایتی آورده است داوود رَقّی از امام کاظم(ع) از امامِ پس از وی سؤال کرد و او با اشاره به امام رضا گفت: «این صاحب شما پس از من است.»[۴۰] شیخ مفید هم در حدیثی، از محمد بن اسحاق نقل کرده: «از امام کاظم پرسیدم آیا به من نمی گویی دینم را از چه کسی بگیرم؟ او پاسخ داد: از پسرم علی (امام رضا)؛ روزی پدرم (امام صادق) دست مرا گرفت و به نزد قبر پیامبر(ص) برد و فرمود: پسرم، خداوند فرموده من در زمین جانشینی قرار می دهم[۴۱] و خداوند وقتی قولی می دهد، به آن عمل می کند.»[۴۲]

دوران امامت

دورهٔ ابتدایی امامت امام رضا مصادف با خلافت هارون الرشید بود که امام کاظم را به قتل رسانده بود. به گفتهٔ پژوهشگران، هارون به علت نگرانی از پیامدهای قتل امام کاظم، مزاحم امام رضا نمی شد و ازاین رو وی آزادی بیشتری داشت و تقیه نمی کرد و به صورت آشکار، مردم را به امامت خود فرامی خواند.[۴۳] کلینی در کافی روایتی آورده که طبق آن محمد بن سِنان به امام رضا(ع) می گوید تو با دعوت آشکارت به امامت، خود را بر سر زبان ها انداخته و در معرض قتل انداخته ای. امام رضا پاسخ می دهد: «هما ن طور که پیامبر می گفت اگر ابوجهل مویی از سر من کم کند، شهادت بدهید که من پیامبر نیستم، من هم به شما می گویم اگر هارون مویی از سر من کم کند، شهادت بدهید که امام نیستم.»[۴۴]

شکل گیری واقفیه

به گفتهٔ رسول جعفریان، تاریخ پژوه، پس از شهادت امام کاظم(ع)، بنا به عللی چون وجود تقیه، فرصت طلبی برخی که اموالی از امام کاظم(ع) نزدشان بود و وجود برخی روایات نادرست، میان شیعیان دربارهٔ جانشین وی اختلاف پیش آمد.[۴۵] در این میان، فرقه ای در شیعه شکل گرفت که می گفت امام کاظم(ع) نمرده و مهدی موعود است. این گروه به واقفیه شهرت یافت.[۴۶] البته بیشتر اصحاب امام کاظم امامتِ امام رضا را پذیرفتند.[۴۷]

ولایتعهدی امام رضا(ع)

مقالهٔ اصلی: ولایتعهدی امام رضا(ع)

سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) که به دستور مأمون ضرب شد. بر روی سکه عبارت زیر به خط کوفی درج شده است:«لله، محمدرسول الله، المأمون خلیفة الله، مما أمر به الامیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی طالب، ذوالریاستین.»

ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهم ترین رویداد دورهٔ زندگی سیاسی او دانسته اند.[۴۸] این رویداد یکی از مسائل بحث برانگیز در تاریخ اسلام است که هم از نظر سیاسی و هم از نظر کلامی (منافات داشتن پذیرش ولایتعهدی با عصمت امام)[۴۹] اهمیت دارد.[۵۰]

به هرحال، به دستور مأمون، امام رضا از مدینه به مرو در خراسان، پایتخت حکومت مأمون انتقال داده شد. مأمون پیش از ولایتعهدی، خلافت را به امام پیشنهاد داد؛ ولی امام رضا به شدت از پذیرش آن خودداری کرد. سپس از او خواست ولیعهد شود و تهدید کرد که در صورت نپذیرفتن آن، او را قتل می رساند. امام رضا هم به ناچار پذیرفت؛ اما شرط کرد که در امور حکومتی هیچ دخالتی نکند.[۵۱]

عالمان شیعه می گویند مأمون برای زیرنظرگرفتن امام رضا،[۵۲] خاموش کردن انقلاب علوی ها [۵۳] و مشروعیت بخشیدن به خلافت خود[۵۴] او را ولیعهد کرد. مأمون در ۷ رمضان سال ۲۰۱ق، مراسم ولایتعهدی را برگزار کرد و مردم و کارگزاران حکومت با امام بیعت کردند.[۵۵] از آن پس، به دستور مأمون، خطبه ها را به نام امام خواندند و سکه ها را به نامش ضرب کردند.[۵۶] می گویند امام رضا(ع) از موقعیت پیش آمده به نفع تشیع بهره برد و توانست بسیاری از معارف اهل بیت(ع) را برای عموم مردم بیان کند.[۵۷]

ابرکوه

∙

نایین

مسیر حرکت مشهور

مسیر حرکت غیرمشهور

گزارش های اشتباه

قدمگاه

مسیر حرکت امام رضا (ع)
از مدینه به مرو

بیان حدیث سلسلة الذهب

مقالهٔ اصلی: حدیث سلسلةالذهب

به نقل محدثانی چون شیخ صدوق و شیخ طوسی، در سفر امام رضا به مرو، هنگام عبور از نیشابور، به درخواست عالمان این شهر، حدیثی قدسی گفت[۵۸] که به حدیث سلسلةالذهب (یعنی زنجیرهٔ طلایی) مشهور شده است.[۵۹] احتمال داده اند علت شهرت این حدیث به سلسلةالذهب این باشد که تمام سلسله سندش تا خدا معصوم اند یا این که به این علت است که یکی از امیران سامانی حدیث را با طلا نوشته و امر کرده بود وقتی مرد، آن را با او دفن کنند.[۶۰] حدیث سلسلةالذهب، برپایهٔ نقل شیخ صدوق، به این شرح است:

اللَّه َ عَزَّ وَ جَل‏ّ یقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا
...خداوند عَزَّوَجَل می فرماید: «لا اله الا الله» دژ و حصار من است. هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. زمانی که مَرکب به راه افتاد، امام رضا(ع) گفت: البته با شرایطش، و من جزو شرایط آنم.[۶۱]

نماز عید فطر

ماجرای نماز عید فطر امام رضا(ع) در کتاب های حدیثی ای چون کافی و عُیونُ اَخبارِ الرِّضا گزارش شده است.[۶۲] طبق این گزارش، پس از ولایتعهدی امام رضا، مأمون از او خواست نماز عید فطر را اقامه کند؛ اما او شرطش از پذیرش ولایتعهدی، مبنی بر دخالت نکردن در امور خلافت را به مأمون یاد آورد و آن را نپذیرفت؛ اما پس از اصرار مأمون، امام به او گفت پس من مانند رسول خدا و امام علی(ع) به نماز خواهم رفت و مأمون پذیرفت.[۶۳]

صبح روز عید، امام رضا(ع) غسل کرد، عمامه سفید بر سر بست و همراه با یارانش، با پای برهنه بیرون آمد و شروع به تکبیرگفتن کرد. سپس راه افتاد و مردم با او همراه شدند. هر ده قدم که برمی داشت می ایستاد و سه بار تکبیر می گفت. تمام شهر تحت تأثیر این رفتار امام، به گریه و ضجه افتاده بود. خبر به گوش مأمون رسید. فضل بن سهل، وزیر مأمون، به او گفت اگر رضا با این حالت به محل نماز برسد، مردم شهر با او همراه می شوند و برضد تو می شورند. مصلحت آن است که از او بخواهی تا برگردد. بدین ترتیب، مأمون کسی را نزد امام فرستاد و از او خواست برگردد. امام هم کفش هایش را پوشید و به خانه برگشت.[۶۴]

رسول جعفریان، تاریخ پژوه، این داستان را یکی از دلایل تیرگی رابطهٔ مأمون با امام رضا(ع) دانسته است.[۶۵]

تأثیر امام رضا بر گسترش شیعه در ایران

مقالهٔ اصلی: سفر امام رضا به مرو

امام رضا(ع) تنها امام از امامان شیعه است که در ایران دفن شده است.[۶۶] رسول جعفریان آمدن امام رضا به ایران را یکی از عوامل گسترش شیعه در این کشور می داند. او از شیخ صدوق نقل می کند که امام رضا در مسیر حرکتش از مدینه به مرو، در هر شهری از ایران که اقامت می گزید، مردم سراغش می آمدند و سؤالاتشان را از او می پرسیدند و امام رضا(ع) پاسخ آن ها را براساس احادیثی می داد که راویانِ سندشان امامان پیش از او تا امام علی(ع) و پیامبر(ص) بودند و همین ارجاع به امامان، از عوامل توسعهٔ تفکر شیعی بود.[۶۷]

به گفته وی، وجود امام در خراسان باعث آشنایی بیشتر مردم با شخصیت او به عنوان امام شیعیان شد و همین، علاقمندان شیعه را روزبه روز بیشتر کرد. او، جایگاه علمی امام و علوی بودن او را مهم ترین عامل در توسعهٔ مذهب شیعه در ایران می شمارد.[۶۸]

همچنین شرکت امام در مناظراتی که مأمون میان امام و مخالفانش در زمینه های امامت و نبوت برپا می کرد و برتری امام در آن ها شخصیت علمی امام را به مردم نشان می داد. یکی از شواهد در این زمینه حدیثی است که شیخ صدوق نقل کرده و طبق آن، به مأمون خبر دادند امام رضا جلسات کلامی برگزار می کند و مردم جذب او شده اند و مأمون دستور داد مردم را از جلسه امام بیرون کنند.[۶۹]

در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی همچون مسجد و حمام و قدمگاه، به نام امام رضا نام گذاری شده که محل استقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و جعفریان این را از شواهد تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران در گسترش شیعه در این کشور می داند.[۷۰] از جملهٔ این بناها مسجد امام رضا در شهر اهواز، قدمگاه های منسوب به او در شهرهای مختلف همچون شوشتر، دزفول، یزد، دامغان و نیشابور و نیز حمام رضا در نیشابور است.[۷۱] او می نویسد هرچند ارتباط برخی از این مکان ها با امام رضا ممکن است درست نباشد، علاقهٔ شیعی مردم ایران را نشان می دهد.[۷۲]

نحوهٔ شهادت

صلوات خاصه امام رضا(ع)

اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِی بْنِ مُوسَی الرِّضَا الْمُرْتَضَی الْإِمامِ التَّقِی النَّقِی وَحُجَّتِک عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَمَنْ تَحْتَ الثَّرَی الصِّدِیقِ الشَّهِیدِ صَلاةً کثِیرَةً تامَّةً زاکیةً مُتَواصِلَةً مُتَواتِرَةً مُتَرادِفَةً کأَفْضَلِ مَا صَلَّیتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیائِک
خدایا، درود فرست بر علی بن موسی الرّضا، امامِ پسندیدهٔ باتقوای بی عیب، و حجتت بر هرکه روی زمین و هرکه زیرِ آن است، آن راستگوی شهید؛ درودی بسیار و کامل و پاک و به هم پیوسته و پیاپی و درپی هم، مانند برترین درودی که بر یکی از اولیایت فرستاده ای.
ابن قولویه، کامل الزّیارات، ۱۳۵۶ش، ص۳۰۹.

گزارش های متفاوتی در خصوص نحوهٔ شهادت امام رضا در دست است. سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق) تاریخ پژوه، نوشته است عالمان شیعه، به جز اندکی، اتفاق نظر دارند که امام رضا به دستور مأمون به شهادت رسیده است. همچنین بسیاری از عالمان و مورخان اهل سنت هم معتقدند یا بیشتر احتمال می دهند که او به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است.[۷۳]

برپایهٔ کتاب تاریخ یعقوبی (تألیف: قرن۳ق)، مأمون از مرو به قصد رفتن به بغداد خارج شد و امام رضا را که ولیعهدش بود با خود همراه کرد.[۷۴] وقتی به طوس رسیدند، امام رضا بیمار شد و پس از سه روز، در قریه ای به نام نوقان درگذشت. همو می نویسد گفته شده علی بن هشام سردار مأمون، با انار امام را مسموم کرد.[۷۵] طبری، تاریخ نگار اهل سنت هم در تاریخش (تألیف: ۳۰۳ق) صرفاً گزارش کرده که امام در حال خوردن انگور بود که ناگهان جان باخت.[۷۶]

شیخ مفید متکلم و فقیه شیعه، در تصحیح الاعتقاد، با تردید، از کشته شدن امام رضا سخن گفته است؛ اما احتمال کشته شدن او را قوی دانسته است؛[۷۷] اما در کتاب دیگرش، الارشاد، روایتی نقل کرده که طبق آن، امام رضا، به دستور مأمون با آب انار مسموم شده است.[۷۸] شیخ صدوق هم روایاتی نقل کرده که برپایهٔ آن ها مأمون امام رضا را به وسیلهٔ انگور[۷۹] یا انار[۸۰] یا با هردو[۸۱] مسموم کرده است. برای اثبات شهادت او به روایت ما منّا إلا مقتولٌ شهیدٌ که بر شهادت همه ائمه دلالت دارد[۸۲] نیز استناد می شود.[۸۳]

حرم امام رضا(ع)

مقالهٔ اصلی: حرم امام رضا(ع)

ایران، مشهد، حرم امام رضا(ع)

پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در باغ یا دارالامارهٔ حُمَید بن قَحطَبهٔ طائی از فرماندهان عباسی، نزدیک روستای سناباد دفن کرد. پیش از آن، هارون خلیفهٔ عباسی، پدر مأمون در آنجا دفن شده بود و ازاین رو به بقعهٔ هارونیه شهرت داشت.[۸۴] امام رضا تنهاامامی است که در ایران دفن شده است.[۸۵]

نوشته اند در طول قرن ها، مزار امام رضا موردعلاقهٔ همه مسلمانان مناطق خراسان بوده و افزون بر شیعیان، اهل سنت نیز به زیارت او می رفتند.[۸۶]

آرامگاه امام رضا به تدریج به یکی از زیارتگاه های جهان اسلام و به ویژه شیعه تبدیل شد. زیارت امام رضا یکی از باورهای مهم در زندگی مردم است. محل دفن امام رضا به مَشهدُالرّضا شهرت یافت و امروزه شهر مشهد نامیده می شود. می گویند به علت استقبال فراوان به زیارت امام رضا، شهر مشهد دومین شهر زیارتی جهان شناخته می شود.[۸۷]

اصحاب

مقالهٔ اصلی: فهرست اصحاب امام رضا(ع)

شیخ طوسی در کتاب رجالش، نام حدود ۳۲۰ نفر را به عنوان اصحاب امام رضا(ع) ذکر کرده است.[۸۸] در برخی دیگر از منابع، رقم های دیگری در این زمینه ذکر شده است.[۸۹] محمد مهدی نجف، در کتاب اَلجامعُ لِرُواةِ اَصحابِ الامامِ الرّضا، از منابع مختلف شیعه، نام ۸۳۱ نفر را به عنوان راوی و اصحاب امام رضا(ع) گرد آورده است.[۹۰] برخی از اصحاب وی، به نقل شیخ طوسی عبارت اند از:

یونس بن عبدالرحمن

صفوان بن یحیی

محمد بن ابی عمیر

عبدالله بن مغیره

حسن بن محبوب

احمد بن ابی نصر بزنطی

حماد بن عثمان

احمد بن محمد بن عیسی اشعری

اسحاق بن موسی بن جعفر

ابراهیم بن هاشم قمی

علی بن مهزیار اهوازی

زکریا بن آدم

زکریا بن ادریس اشعری قمی

دعبل خزاعی

علی بن اسماعیل میثمی

ریان بن صلت.[۹۱]

محمد بن عمر کَشّی، از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری، شش تن از اصحاب امام رضا(ع) را جزو اصحاب اِجماع دانسته که بدین شرح اند: یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، اِبن اَبی عُمَیر، عبدالله بن مُغَیره، حسن بن محبوب و احمد بن اَبی نصر بَزَنطی.[۹۲]

کتاب های منسوب به امام رضا(ع)

رسالهٔ ذهبیه یا طب الرّضا از آثار منسوب به امام رضا(ع)

به جز احادیثی که در کتاب های حدیثی، از امام رضا(ع) نقل شده، نگارش کتاب هایی نیز به خود وی نسبت داده شده که البته عالمان شیعه، در خصوص صحت انتساب بیشتر آن ها به او تردید دارند:

1. طِبُّ الرّضا یا رسالهٔ ذهبیه: این کتاب در زمینهٔ پزشکی است. می گویند طب الرضا میان عالمان شیعه مشهور بوده و آن ها آن را قبول کرده اند.[۹۳]
2. صَحیفةُالرّضا: این کتاب در زمینهٔ فقه است. بیشتر عالمان شیعه انتساب آن به امام رضا(ع) را تأیید نکرده اند.[۹۴]
3. اَلفقهُ الرَّضوی: به گفته سید محمدجواد فضل الله، بیشتر عالمان شیعه انتساب این کتاب به امام رضا(ع) را نپذیرفته اند. البته در این میان، گروهی چون محمدباقر مجلسی، محمدتقی مجلسی، بحرالعلوم، یوسف بَحرانی معروف به صاحبْ حَدائِق و محدث نوری آن را نوشتهٔ امام رضا می دانند.[۹۵]
4. مَحضُ الاسلام و شَرائِعُ الدّین: این کتاب را شیخ صدوق از فضل بن شاذان نقل کرده است؛ اما به خاطر ثقه نبودن راویان سند آن و همچنین وجود مطالبی در آن که مخالف احکام مسلم فقهی است، می گویند اطمینانی به صدور این کتاب از امام رضا نیست.[۹۶]

مناظرات

به گفته رسول جعفریان، در دورهٔ امام رضا(ع) مباحث کلامی میان مسلمانان بسیار گسترش یافته بود و میان گروه های مختلف فکری اختلاف نظر بسیار وجود داشت. خلفای عباسی هم، به ویژه مأمون، وارد این مباحثات می شدند. به همین علت، بسیاری از روایاتی که از امام رضا(ع) نقل شده در زمینهٔ کلام است که به صورت پرسش وپاسخ و یا مناظره صورت گرفته است. مباحث مربوط به امامت، توحید، صفات خدا، و جبر و اختیار از جمله این مباحث بوده است.[۹۷]

پس از آمدن امام رضا(ع) به مرو، مأمون جلسات علمی متعددی با حضور عالمان مختلف برگزار می کرد و از امام رضا(ع) می خواست که در آن ها شرکت کند.[۹۸] در این جلسات، امام رضا مناظراتی با عالمان ادیان و مذاهب مختلف انجام داده که متنشان در کتاب های حدیثی شیعه، همچون کافی نوشتهٔ کلینی، توحید و عُیونُ اَخبارِ الرِّضا نوشتهٔ شیخ صدوق و احتجاج نوشتهٔ احمد بن علی طَبرسی آمده است. برخی از این مناظرات بدین شرح اند:

مناظره امام رضا(ع) با پیروان مکاتب مختلف در حضور مأمون عباسی؛ تابلو نقاشی «عالم آل محمد» اثر حسن روح الامین، ۱۴۰۳ش.

مناظره دربارهٔ توحید؛[۹۹]

مناظره با سلیمان مَرْوزی دربارهٔ بِدا و ارادهٔ خدا؛[۱۰۰]

مناظره با ابوقُرّه دربارهٔ جسم بودن یا نبودن خدا؛[۱۰۱]

مناظره با جاثَلیق نصرانی دربارهٔ نبوت پیامبر اسلام(ص) و بشربودن عیسای نبی؛[۱۰۲]

مناظره با رأس الجالوت دربارهٔ نبوت پیامبر اکرم(ص)؛[۱۰۳]

مناظره با عالم زرتشتی دربارهٔ اثبات نبوّت حضرت موسی، حضرت عیسی و حضرت محمد(ص)؛[۱۰۴]

مناظره با عِمران صابی دربارهٔ وجود خدا و صفات او.[۱۰۵]

از شیخ صدوق نقل می کنند که هدف مأمون از برپایی این جلسات مناظره آن بود که امام رضا(ع) در تقابل با بزرگان فرقه های مختلف شکست بخورد و منزلت علمی و اجتماعی اش تضعیف شود؛ اما هرکه با امام رضا(ع) مناظره می کرد، در نهایت، به منزلت علمی وی اقرار می نمود و استدلال او را می پذیرفت.[۱۰۶]

جایگاه نزد اهل سنت

مردم اهل سنتِ ترکمنستان در حال زیارت خانهٔ امام رضا در مرو

ابن حجر عَسقَلانی (۷۷۳–۸۵۲ق) محدث و تاریخ نگار اهل سنت نَسَب، علم و فضل امام رضا(ع) را ستوده[۱۰۷] و گفته او در حالی که بیست و چند سال بیشتر نداشت، در مسجدالنبی فتوا می داد[۱۰۸] یافعی از عالمان قرن هشتم قمری اهل سنت نیز از امام رضا(ع) با عنوان پیشوای «جلیل» و «مُعَظَّم» و یکی از امامان دوازده گانه مذهب امامیه یاد کرده که مأمون میان خاندان بنی هاشم هیچ کس را بهتر و سزاوارتر به خلافت نیافت و با او بیعت کرد.[۱۰۹]

به سخن رسول جعفریان، حاکم نیشابوری، محدث و فقیه شافعی مذهب در قرن چهارم قمری، کتابی با عنوان «مَفاخِرُالرِّضا» دربارهٔ امام رضا(ع) نوشته که از بین رفته و فقط بخش اندکی از آن در کتاب اَلثّاقِب فِی الْمَناقِب اثر اِبن حمزهٔ طوسی باقی مانده است.[۱۱۰]

او چند تن از عالمان اهل سنت را که تا قرن ششم به زیارت امام هشتم رفته اند، معرفی کرده است. از جملهٔ آن ها ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، محدث مشهور اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، ابوحاتم محمد بن حبان بستی (درگذشت: ۳۵۴)، محدث و رجال شناس، حاکم نیشابوری (۳۲۱-۴۰۵ق) محدث بنام، ابوالفضل بیهقی (۳۸۵-۴۷۰ق) مورخ برجستهٔ ایرانی و امام محمد غزالی عالم و عارف مشهور قرن پنجم.[۱۱۱]

گزارش هایی هم از عالمان اهل سنت در زمینهٔ زیارت امام رضا در دست است. مثلاً ابن حِبّان، محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری گفته است که بارها به زیارت قبر علی بن موسی در مشهد می رفتم و با توسل به آن حضرت مشکلاتم برطرف می شد.[۱۱۲] ابن حجر عسقلانی هم گزارش کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، مفسر و محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، همراه دیگرانی از اهل سنت به زیارت قبر امام رضا(ع) رفته اند. راوی این حکایت به ابن حجر گفته است: «ابوبکر بن خزیمه چنان به بزرگداشت این بقعه و فروتنی و زاری نزد آن پرداخت که ما متحیر شدیم.»[۱۱۳]

آثار هنری و فرهنگی

دربارهٔ امام رضا(ع)، آثار هنری مختلفی در قالب شعر و رمان و فیلم و نقاشی و ... تولید شده است:

آثار ادبی

بخشی از شعر مهدی اخوان ثالث، دربارهٔ امام رضا(ع):

ای علی موسَی الرّضا، ای پاکمرد یثربی، در توس خوابیده

من تو را بیدار می دانم

زنده تر، روشن تر از خورشید عالم تاب

از فروغ و فَرّ و شورِ زندگی سرشار می دانم

گرچه پندارند دیری هست، همچون قطره ها در خاک

رفته ای در ژرفنای خواب

لیکن ای پاکیزه باران بهشت، ای روح، ای روشنای آب،

من تو را بیدار، ابری پاک و رحمت بار می دانم. [۱۱۴]

اشعار فراوانی دربارهٔ امام رضا(ع) سروده شده است.[۱۱۵] به گفتهٔ نویسندگان کتاب مدایح رضوی در شعر فارسی، ظاهراً سنایی غزنوی، از شاعران قرن پنجم قمری، نخستین شاعری است که در مدح امام رضا(ع) شعر سروده است و اگر پیش از او نیز دراین باره سروده ای بوده، یا از بین رفته یا در دسترس نیست.[۱۱۶] قصیدهٔ زیر از آنِ اوست:

دین را حرمی است در خراسان

دشوار تو را به محشر آسان

از معجزه های شرع احمد

از حجت های دین یزدان

همواره رهش مسیر حاجت

پیوسته درش مشیر غفران

چون کعبه پر آدمی ز هر جای

چون عرش پر از فرشته هزمان

هم فر فرشته کرده جلوه

هم روح وصی درو به جولان

از رفعت او حریم، مشهد

از هیبت او شریف، بنیان

از دور شده قرار زیرا

نزدیک بمانده دیده حیران

از حرمت زائران راهش

فردوس فدای هر بیابان

قرآن نه درو و او اولوالامر

دعوی نه و با بزرگ برهان

ایمان نه و رستگار از او خلق

توبه نه و عذرهای عصیان

از خاتم انبیا درو تن

از سید اوصیا درو جان

آن بقعه شده به پیش فردوس

آن تربه به روضه کرده رضوان

از جمله شرط های توحید

از حاصل اصل های ایمان

زین معنی زاد در مدینه

این دعوی کرده در خراسان [۱۱۷]

به نظر آنان، تا زمان تیموریان و صفویان، اشعار درباره امام رضا(ع) اندک بود؛ اما از زمان صفویه فزونی یافت.[۱۱۸] در کتاب مدایح رضوی در شعر فارسی، قصیده هایی از ۷۲ شاعر فارسی زبان[۱۱۹] در مدح امام رضا(ع) از سنایی غزنوی تا دوران معاصر گرد آورده شده است.[۱۲۰] «قطعه ای از بهشت» اثر حبیب الله چایچیان متخلّص به حسان[۱۲۱] و «با آل علی هرکه در افتاد ورافتاد» اثر نسیم شمال، روحانی و شاعر دورهٔ مشروطیت، از جمله اشعار درباره امام هشتم است.[۱۲۲] قطعه ای از بهشت چنین است:[۱۲۳]

آمدم ای شاه پناهم بده

خط امانی ز گناهم بده

ای حرمت ملجأ درماندگان

دور مران از در و راهم بده

ای گل بی خار گلستان عشق

قرب مکانی چو گیاهم بده

لایق وصل تو که من نیستم

اِذن به یک لحظه نگاهم بده

ای که حَریمت به مَثَل، کهرباست

شوق و سبک خیزی کاهم بده

تا که ز عشق تو گدازم چو شمع

گرمی جان سوز به آهم بده

لشکر شیطان به کمین من است

بی کسم ای شاه، پناهم بده

از صف مژگان نگهی کن به من

با نظری یار و سپاهم بده

در شب اول که به قبرم نهند

نور بدان شام سیاهم بده

آنچه صلاح است برای «حسان»

از تو اگر هم که نخواهم بده

رمان هایی نیز درباره امام رضا(ع) نگارش شده که از آن جمله است: به بلندای آن ردا، از سید علی شجاعی؛ اقیانوس مشرق، از مجید پورولی کلشتری؛ و راز آن بوی شگفت، نوشتهٔ فریبا کلهر.[۱۲۴]

آثار سینمایی و تلویزیونی

برخی از آثار سینمایی و تلویزیونی مستند و نمایشی با محوریت امام رضا(ع) بدین شرح است:[۱۲۵]

فیلم مستند یا ضامن آهو، به کارگردانی پرویز کیمیاوی که در سال ۱۳۵۰ش ساخته شد: کیمیاوی در این اثر کوشیده حس وحال یک روز زیارتی در حرم امام رضا(ع) را به تصویر بکشد.[۱۲۶] مجید مجیدی، کارگردان سینما، این فیلم را یکی از شاهکارهای مستندی دانسته که دربارهٔ امام هشتم (ع) ساخته شده است.[۱۲۷]

مجموعهٔ تلویزیونی ولایت عشق، به کارگردانی مهدی فخیم زاده دومین و مهم ترین سریال در رابطه با امام رضا(ع) شمرده شده است. این فیلم که در سال ۱۳۷۶ش ساخته شد، به تبیین تاریخ امامت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو و شهادت او پرداخته است.[۱۲۸]

مستند رضای رضوان، از مجید مجیدی، محصول سال ۱۳۸۴ش، فیلمی است که روایت کنندهٔ شوق خادمان حرم امام رضا(ع) به خدمت به زائران حرم است.[۱۲۹]

فیلم سینمایی هر شب تنهایی، ساختهٔ رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش، با داستانی که در حرم امام رضا (ع) می گذرد، از اولین آثار سینمایی است که قسمت های عمده آن در حرم امام رضا(ع) فیلم برداری شده است. این فیلم روایت تحول مثبتی است که پس از زیارت، در درون یک زن افسرده و پریشان اتفاق می افتد.[۱۳۰]

فیلم سینمایی شب، به کارگردانی رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش روایتگر شوق یک متهمِ دستبند زده برای زیارت حرم امام رضا(ع) است.[۱۳۱]

فیلم سینمایی روز هشتم، ساختهٔ مهدی کرم پور در سال ۱۳۸۸ش، از دیگر آثار نمایشی درباره امام رضا(ع) است که از شبکه های مختلف سیما در ایران پخش شده است.[۱۳۲]

فیلم سینمایی زیارت، به کارگردانی صادق کرمیار در سال ۱۳۸۸ش، روایتی از زندگی انسان های گرفتاری است که با آمدن به مشهد و زیارت حرم امام رضا (ع) مشکلات اقتصادی شان رفع می شود.[۱۳۳]

فیلم تلویزیونی بیا از گذشته حرف بزنیم، ساختهٔ حمید نعمت الله راوی زیارت حرم امام رضا(ع) از نگاه سه زن سالخورده است.[۱۳۴]

فیلم سینمایی بدون قرار قبلی، به کارگردانی بهروز شعیبی، دربارهٔ زیارتی است که بدون مقدمه، برای شخصیت اصلی داستان اتفاق می افتد و در او و فرزندش که مبتلا به بیماری اوتیسم است، تغییرات مثبتی ایجاد می کند.[۱۳۵]

تابلوی ضامن آهو

تابلوی ضامن آهو اثر استاد فرشچیان، نسخه دوم.

تابلوی ضامن آهو، اثر محمود فرشچیان، داستان ضمانت امام رضا(ع) برای یک آهو را به تصویر کشیده است. براساس گزارشِ برخی خبرگزاری ها، این تابلو در دو نسخه خلق شده است: یکی در سال ۱۳۵۸ش و دیگری در سال ۱۳۸۹ش که به آستان قدس رضوی اهدا شد.[۱۳۶]

کنگرهٔ جهانی امام رضا(ع)

کنگرهٔ جهانی امام رضا(ع) مجموعه همایش هایی است که دربارهٔ امام رضا(ع) برگزار می شود.[۱۳۷] نخستینِ این همایش ها در سال ۱۳۶۳ برگزار شده است.[۱۳۸] هدف از تشکیل این کنگره، آغاز حرکتی علمی، فرهنگی و تحقیقاتی در زمینه شناختن و شناساندن ائمه معصوم به ویژه امام رضا(ع) بیان شده است.[۱۳۹]

جشنواره بین المللی امام رضا(ع)

به گزارش بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا، جشنوارهٔ بین المللی امام رضا(ع)، هر سال، با آغاز دهه کرامت، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در استان هایی از ایران و همچنین برخی از کشورهای دیگر برگزار می شود. این جشنواره رویکرد علمی، پژوهشی، فرهنگی و هنری دارد و با فراخوان ارسال آثار در این زمینه ها، برگزیدگان را معرفی می کند.[۱۴۰]

برنامه های بین المللی این جشنواره در خارج از کشور با محوریت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و همکاری نهادهای فرهنگی مرتبط با خارج کشور، به ویژه مجمع جهانی اهل بیت، جامعة المصطفی العالمیة و مرکز مدارس خارج از کشور انجام می شود.[۱۴۱]

کتاب شناسی

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب های درباره امام رضا(ع)

کتاب های متعددی دربارهٔ امام رضا(ع) به زبان های مختلفی همچون فارسی، عربی و انگلیسی نگارش شده که در کتاب های کتاب شناختی، مانند کتابنامه امام رضا(ع) اثر علی اکبر الهی خراسانی، کتاب شناسی امام رضا(ع) از سلمان حبیبی، و گزیدهٔ کتاب شناسی امام رضا(ع) نوشتهٔ هادی ربانی گردآوری و معرفی شده اند.

در کتاب کتاب شناسی امام رضا(ع)، بیش از هزار کتاب در شانزده فصل نام برده شده است. در فصل چهاردهم، کتاب های ترجمه شده از زبان های خارجی مانند اردو، ترکی، آلمانی، انگلیسی، فرانسه و تایلندی معرفی شده اند.[۱۴۲] برخی از کتاب های مستقل درباره امام رضا(ع) از این قرار است:

مُسنَدُ الاِمامِ الرِّضا اَبی الْحسن علیِّ بن موسی علیهماالسّلام: در این اثر، آنچه دربارهٔ امام رضا(ع) در کتاب های مختلف، از محدثان و اصحاب امامان روایت شده، توسط عزیزالله عطاردی گرد آمده است. برخی از مطالب این کتاب بدین شرح است: القاب امام رضا، امامت وی، سیرهٔ عملی، فضایل اخلاقی، سفر امام رضا(ع) از مدینه به خراسان، فضیلت زیارت وی، نام فرزندان و برادران و خاندان و اصحاب امام، و کراماتی که در مرقد او واقع شده است؛[۱۴۳]

اَلحیاةُ السّیاسیةُ لِلْامامِ الرّضا(ع)، نوشتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی: این کتاب با عنوان «زندگی سیاسی هشتمین امام»، به دست سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه شده است؛

اَلامامُ الرِّضا علیه السلام؛ تاریخٌ و دراسةٌ، اثر سید محمدجواد فضل الله: ترجمهٔ این کتاب به فارسی، با عنوان «تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)» توسط محمدصادق عارف انجام شده است؛

حیاةُ الْامام علیِّ بنِ موسَی الرِّضا(ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ، اثر باقر شریف قَرَشی: این اثر با عنوان «پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع)» توسط سید محمد صالحی، به فارسی و به قلم جاسم رشید، به انگلیسی ترجمه شده است.

اَلاِمامُ الرِّضا(ع) عِندَ اَهلِ السُّنّه: این کتاب نوشتهٔ محمدمحسن طبسی است و به زبان های فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده است؛

حکمت نامه رضوی، در چهار جلد از محمد محمدی ری شهری، با همکاری جمعی از پژوهشگران؛

فرازهایی از زندگانی امام رضا(ع)، اثر محمدرضا حکیمی که به زبان های انگلیسی، روسی، ترکی و مالایو ترجمه شده است؛[۱۴۴]

صیحفهٔ رضویهٔ جامعه، نوشتهٔ سید محمدباقر ابطحی که به زبان های انگلیسی، اردو و ترکی ترجمه شده است؛[۱۴۵]

سیرهٔ علمی و عملی امام رضا(ع)، تألیف عباسعلی زارعی سبزواری؛

دانشنامه امام رضا(ع) که با همکاری سه نهادِ جامعةُ الْمصطفی الْعالَمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع)، تاکنون، دو جلد آن منتشر شده است.[۱۴۶]