به گزارش باشگاه خبرنگاران پویا، مسأله چندهمسری یکی از مسائل فقهی است که در قرآن کریم مطرح شده و فقها درباره ی مستحب بودن یا نبودن آن نظرات گوناگونی دارند. چندی پیش پیرو انتساب برخی دیدگاه ها به حضرت آیت الله خامنه ای پیرامون مسأله چندهمسری، دفتر معظم له توضیحاتی بدین شرح منتشر کرد: «در نظر حضرت آیت الله خامنه ای بنابر ادله ی معتبر دینی چند همسری مردان، مباح اما غیر مستحب است اما از آنجا که مطابق دلایل قرآنی جواز آن مشروط به اطمینان از رعایت عدالت بین همسران شده است، بنابراین هرگاه از نظر عقلایی عدم تحقق رعایت عدالت بین همسران محتمل باشد، ازدواج مجدد شوهر جایز نیست.» به همین مناسبت بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR در گفتاری از حجت الاسلام والمسلمین عباس کعبی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، ابعاد علمی فقهی فتوای حضرت آیت الله خامنه ای درباره عدم استحباب چندهمسری را منتشر می کند.



در مورد بحث چندهمسری که اخیرا فتوای حضرت آیت الله خامنه ای منتشر شد، به نظر بنده آنچه از ایشان منتشر شده، هم دارای پشتوانه ی عمیق فقهی است و هم متناسب با مقتضیات و شرایط اجتماعی است؛ و با نگاه اسلام به خانواده به عنوان یک نهاد کلان اجتماعی هم تناسب دارد. نباید یک سویه به مباحث حضرت آیت الله خامنه ای نگاه کرد. همان طور که در ذیل فرمایشات معظم له آمده، خانواده مهم ترین نهاد اجتماعی در زندگی انسان است؛ و در روایات تأکید زیادی شده که بعد از کلمه ی أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أن محمدا رسول الله، مهم ترین نهادی که باید تأسیس بشود در جامعه اسلامی که بنیاد همه ی نهادهای دیگر است نهاد خانواده است؛ و بعد از نعمت اسلام، مهم ترین نعمتی که خدا به انسان می دهد، نعمت تشکیل خانواده است. بنیاد خانواده بنیاد الهی است و مبتنی بر فطرت. بر اساس آیات قرآن، تشکیل خانواده بر پایه ی مهر و محبت و مودت است: «ومن آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها وجعل بینکم مودة ورحمة».(۱) رهبر انقلاب هم اشاره می کنند که عواملی در استحکام و شکل گیری این بنیان الهی مؤثر است؛ از جمله حفظ محبت، گذشت، سازگاری، اعتماد و دلسوزی متقابل زوجین. چند مورد از موضوعات مورد تأکید ایشان را توضیح می دهم.

نباید زندگی زناشویی را پادگانی کرد

زندگی زناشویی نباید پادگانی اداره بشود به این معنا که مرد از موضع رئیس خانواده دستور بدهد، زن هم باید بگوید چشم. یا محیط خانواده را دادگاهی بکنند؛ زن بگوید حق من، مرد هم بگوید حق من؛ این زندگی پا نمی گیرد. خانواده با نگاه پادگانی یا دادگاهی دوام نمی آورد؛ خانواده بر پایه ی مهر و محبت شکل می گیرد و تداوم پیدا می کند. این موضوع مورد تأکید اسلام نیز هست. والدین احترام ویژه ای در خانواده دارند؛ و افراد خانواده اگر ببینند که پدر به مادر مهر می ورزد، اعتماد دارد و نقش محوری و کلیدی مادر را ارج می نهد و مادر هم کمک می کند در تربیت اولاد، این خانواده بیشتر پا می گیرد.

اصطلاح شریک زندگی که اصطلاحی غربی است که مرد و زن مانند دو شریک، هر موقع به اختلاف برخورد کردند، زندگی را به هم می زنند مورد تأیید اسلام نیست. از آیات استفاده می شود که خانواده نفس زندگی است؛ مرد نفس زن است و زن نفس مرد؛ خلقکم من نفس واحدة(۲).

ترویج ازدواج آسان و نقش مهم و مؤثر والدین

خانواده ها نباید ازدواج را سخت بگیرند؛ ازدواج باید هم آسان و هم اخلاقی و هم به هنگام باشد. نباید فاصله بین سن بلوغ و سن رشد و سن نیاز به تشکیل خانواده و سن واقعی زیاد باشد؛ متأسفانه امروز معمولا ۱۰، ۱۵ سال فاصله هست بین سن بلوغ و رشد و سن تشکیل خانواده. این مطلب از روایات و آیه هم استفاده می شود: إن یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله؛(۳) من ترک التزویج مخافة العیلة، فقد أساء الظن بالله عزوجل.(۴) به خاطر مشکلات اقتصادی نباید تشکیل خانواده را به تأخیر انداخت؛ و باید با توکل بر خدا و اهتمام و اعتماد به خداوند تبارک و تعالی به تشکیل خانواده اقدام کرد. خیرین، بنیادها و افرادی که می توانند باید دست به کار بشوند و کمک کنند. همه ی دستگاه های حکومتی و رسانه ها در تسهیل امر ازدواج جوانان باید تبلیغ بکنند.

در این آیه شریفه که می فرماید: وأنکحوا الأیامی منکم والصالحین من عبادکم،(۵) «انکاح» غیر از وظیفه ی نکاح است؛ «انکاح» یعنی واسطه شدن. واسطه شدن یعنی دختر و پسر را به هم رساندن از طریق خانواده ها، قوم و خویشان، فامیل، همکاران؛ و از جمله تشویق به ازدواج توسط رسانه ها، تبلیغ ازدواج صحیح و آموزش ازدواج. دستگاه های حکومتی می توانند نسبت به مسکن جوانان، شغل جوانان، وام مناسب برای ازدواج جوانان کمک بکنند، رسانه ها هم ازدواج آسان را تبلیغ بکنند تا این واجب «انکاح» و تسهیل امر ازدواج هم محقق بشود. بر این اساس از آنجا که در جامعه و کشور ما ازدواج مجدد مردان غالبا به ضرر استحکام خانواده است، استحکام خانواده را از بین می برد، موجب تضعیف محبت زوجین می شود و باعث فروپاشی و طلاق خانواده ها می شود، نگاه معظم له این گونه که تصریح شده خوش بینانه و مثبت نیست. و از این بابت تأکید می کنند که اگر امر دائر شود در تزاحم بین چند همسری و بین فروپاشی خانواده، حفظ استحکام خانواده مقدم است. در تزاحم بین چند همسری و اذیت و آزار زنان و تضعیف محبت زوجین، تقویت محبت زوجین مقدم است؛ روایات زیادی هم در این زمینه وجود دارد.

نگاه فقهی حضرت آیت الله خامنه ای به مسأله چند همسری

بحث دیگری که ایشان دارد، یک بحث کاملا فقهی است که ازدواج مجدد و چندهمسری استحباب نفسی ندارد. اصل ازدواج و اقدام برای تشکیل خانواده برای مردان و زنان با استفاده از آیات و روایات بی شمار، مستحب مؤکد و ثواب زیادی دارد؛ و علاوه بر آیات قرآن و روایات زیاد و اجماع مسلمین، ضرورت مذهب بلکه ضرورت دین دلالت بر این امر می کند. در شرایطی هم ازدواج واجب می شود؛ مانند خوف وقوع در حرام در صورت ترک ازدواج.

در اصل شرع و به حکم اولی، در صورت تأمین عدالت فقهی در زندگی بین همسران مثل توانمندی در تأمین نفقه برابر برای آنان و بحث پوشاک، خوراک و امثال اینها این موضوع از ضروریات مذهب است و در میان فقها هیچ نظر مخالفی وجود ندارد؛ نظر مرجع بزرگوار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (دامت برکاته) نیز همین است. البته حکم تعدد زوجات برای اشخاص مختلف بر حسب تفاوت شرایط مانند اینکه توانمندی زیاد باشد یا کم؛ رغبت به ازدواج زیاد باشد یا کم؛ شرایط خانوادگی از لحاظ تضعیف محبت زوجین یا تقویت محبت زوجین زیاد باشد یا کم؛ فروپاشی استحکام خانواده یا عدم فروپاشی استحکام خانواده و مسائل دیگر متفاوت است؛ همان طور که اصل ازدواج کردن هم احکامش متفاوت است. بنابراین گاهی ازدواج مجدد برای بعضی ها واجب و برای بعضی ها مستحب و برای بعضی ها حرام یا حتی مکروه می شود؛ اما در اصل شرع، تعدد زوجات جایز است اما در اینجا بحث فقهی مورد نظر، در مورد استحباب نفسی تعدد زوجات است.

حضرت آیت الله خامنه ای قائل به جواز تعدد زوجات هستند؛ اما اینکه تعدد زوجات بنفسه مستحب نیست، دارای پشتوانه استدلالی عمیق فقهی است. اکثر فقهای متقدم و برخی فقهای متأخر نیز قائل بر آن هستند. از فقهای حال حاضر دو نفر از مراجع بزرگوار هم می گویند چندهمسری استحباب نفسی ندارد؛ مثل حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی و حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی. اتفاقا هر دو بزرگوار در سالهای گذشته کتاب نکاح را به عنوان درس خارج تدریس کردند؛ و ادله ی استحباب نفسی تعدد زوجات را هم نقل کردند. بله، استحباب عارضی تعدد زوجات، وجوب تعدد زوجات، حرمت یا کراهت تعدد زوجات به خاطر ادله ی عارضی و ثانوی، بحثی دیگر است؛ اما استحباب نفسی اش را قبول نکردند. از فقهای متقدم، شیخ طوسی در کتاب المبسوط فی فقه الامامیة، در باب «کتاب النفقات» تصریح می فرمایند: «یجوز للرجل أن یتزوج أربعا بلا خلاف و المستحب أن یقتصر علی واحدة»؛(۶) تعدد زوجات تا چهار همسر، بلاخلاف صحیح است؛ اما مستحب است که به یکی اکتفا بکند. و در همین کتاب در باب «کتاب النکاح» فرمودند: «النکاح مستحب فی الجملة للرجل و المرأة»؛(۷) «مستحب فی الجملة» یعنی استحباب اجمالی دارد؛ اگر می فرمود بالجمله، یعنی در هر شرایطی؛ اما «فی الجمله» یعنی اجمالا مستحب است.

می فرماید «الناس ضربان، ضرب مشته للجماع، و قادر علی النکاح»؛ مردم دو دسته هستند؛ یک دسته رغبت دارند به ازدواج و توانمندند بر ازدواج و یک دسته نه رغبت دارند به ازدواج و شاید نه توانمند باشند. «فالمشتهی یستحب له أن یتزوج و الذی لا یشتهیه المستحب أن لا یتزوج»، برای آن کسی که رغبت دارد و توانمند است، مستحب است؛ اما آن کسی که رغبت ندارد مستحب است که اکتفا بکند به واحدة. در کتب متأخرین مثل مرحوم صاحب شرایع، استحباب نکاح را به دو دسته تقسیم میکند. می فرماید: اصل ازدواج مستحب است نه ازدواج مجدد برای کسی که رغبت پیدا می کند و نسبت به ازدواج شوق دارد و مثلا میل جنسی بالایی دارد اما آن کسی که رغبت ندارد و میل ندارد، در اصل استحبابش اختلاف است؛ و مشهور این است که اصل ازدواج مستحب است.

نظرات فقها ذیل آیه سوم سوره نساء درباره مسئله ی چندهمسری

اول اطلاقات و عمومات را می گوییم. اطلاقات و عمومات درواقع فضیلت ازدواج را بیان می کند که هم شامل ازدواج اول میشود و هم ازدواج دوم و سوم تا چهارم. از میان این ادله عمدتا آیه ی سوم سوره ی نساء را مورد توجه قرار می دهند؛ اما من کسی را نیافتم از فقها که بتواند استناد بکند به این آیه برای استحباب ازدواج مجدد. از جمله قطب راوندی در کتاب فقه القرآن بعد از اینکه شش قول ذکر می کنند در مورد آیه، می فرمایند جمع بندی مان این است: «نهی عن العقد علی من یخاف أن لا یعدل بینهن»؛ هدف اصلی از ذکر این آیه نهی از عقد ازدواج مجدد است نسبت به کسانی که خوف داشته باشند از اینکه نمیتوانند عدالت را حتی فقهی عدالت بین زنان رعایت کنند. بنابراین برای کسی که خوف عدالت داشته باشد، در واقع مستحب نیست بلکه نهی وجود دارد.

شیخ انصاری (قدس الله نفسه) در کتاب نکاح فرموده معنای آیه این است که اگر بترسید از اینکه نتوانید عدالت را رعایت کنید بین همسرانتان، پس با یک نفر ازدواج کنید؛ که در این صورت نجات پیدا می کنید از میل به یکی، و ظلم به دیگری. لذا ایشان می فرماید از این آیه استحباب تعدد زوجات استفاده نمی شود. مرحوم صاحب جواهر هم علی رغم اینکه به استحباب تعدد زوجات قائل است، اما موقعی که این آیه ی شریفه را بحث میکند، استدلال می کند که بیشتر از اباحه از این آیه استفاده نمی شود. چون امر بعد از خوف است و از این استفاده ی رخصت می شود و در مقام بیان وجوب یا ندب نیست. مثلا وقتی به کسی که بیماری قند دارد می گویند اگر شما نگرانید از خوردن این برنج به علت قند بالای آن خورشتی بخورید که قندش بالا نباشد، به این معنا نیست که خوردن آن خورشت مستحب است برای او؛ بلکه مباح و جایز است و ضرری برای او ندارد. آیه هم دقیقا همین را می گوید و از آن، ترغیب به ازدواج ثانی و ثالث استفاده نمی شود؛ بلکه از آیه رخصت ازدواج دوم و سوم و جواز ازدواج بیش از یکی استفاده می شود؛ و اینکه ازدواج با بیش از چهار زن ممنوع است. هنگام نزول این آیه پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمودند هر که بیش از چهار همسر دارد، بقیه را طلاق بدهد و فقط تا چهار همسر را نگه بدارد. بنابراین حتی شأن نزول آیه را هم اگر نگاه بکنیم، بیشتر از اباحه استفاده نمی شود. استدلال های دیگری که صاحب جواهر می آورد، اطلاقات و عمومات است؛ مثل «النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی» که می فرماید در تمام این موارد اگر کسی یک بار ازدواج بکند، به سنت پیامبر عمل کرده و شامل این روایات می شود.

چندهمسری و مسأله افزایش جمعیت

ممکن است بعضی بگویند جواز چندهمسری و استحباب آن، کمک به افزایش جمعیت است؛ و رهبر معظم انقلاب تأکید دارند که جمعیت باید زیاد بشود و ازدواج مجدد باعث ازدیاد جمعیت می شود. جواب این است که با اجرای سیاستهای جمعیتی که رهبر معظم انقلاب فرمودند، با ازدواج بهنگام و ازدواج آسان و استحکام بنیاد خانواده هم این امر محقق می شود و ازدیاد نسل متوقف بر چندهمسری نیست. البته ما تأکید می کنیم که چندهمسری جایز است؛ و در بعضی موارد هم به خاطر حیثیت ها و عوارض گوناگون ممکن است مستحب یا حتی واجب بشود؛ کما اینکه ممکن است حرام بشود یا مکروه؛ اما اصل چندهمسری و حکم اولی برگرفته از ادله ی فقهی و آیات و روایات، استحباب نفسی ندارد؛ و استحباب نفسی مربوط به اصل ازدواج است.



پی نوشت:

۱) سوره ی روم، آیه ی ۲۱

۲) سوره نساء، آیه ی ۱

۳) سوره ی نور، آیه ی ۳۲

۴) العروسی، تفسیر نور الثقلین، ج ۳، ص ۵۹۵

۵) سوره ی نور، آیه ی ۳۲

۶) شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۶، ص ۴

۷) همان، ج ۴، ص ۱۶۰

انتهای پیام/