امام و مصلحت‌اندیشی در امر حکمرانی
به گزارش مشرق، کانال تلگرامی صبح صادق نوشت:
جمله به جمله پیام اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامی به مناسبت یکصدمین سالگرد باز تأسیس حوزه علمیه قم صادر شد، از اهمیت بالایی برخوردار بود. یکی از نقاط اوج پیام رهبر حکیم انقلاب اسلامی آن جایی بود که ایشان به نقش دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد اشاره کردند.
ایشان فرمودند: ««زمان» و «مکان» دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند؛ ممکن است موضوعی در گذشته حکمی داشته ولی با تغییر روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد، اکنون حکم جدیدی یافته باشد. این تغییر حکم ناشی از آن است که موضوع هر چند در ظاهر همان موضوع قبلی است، ولی با توجه به تغییر روابط سیاسی و اجتماعی و غیره، در واقع تغییر کرده و موضوع جدیدی شده است، پس حکم جدیدی می طلبد. افزون بر این، حوادث پی درپی جهانی و پیشرفت های علمی و … در مواردی می تواند فقیه ماهر را در یک مدرک از کتاب و سنت، به فهم تازه ای برساند و حجت شرعی برای تغییر حکم شود.»
این نگاه و رویکرد رهبر معظم انقلاب اسلامی نسبت به موضوع مصلحت دقیقا مشابه و برگرفته از اندیشه و عمل حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) بنیانگذار و معمار جمهوری اسلامی ایران است. پیش تر تلاش و مجاهدت های ده ساله حضرت امام (ره) در رهبری و هدایت نظام جمهوری اسلامی که مبتنی بر سعهصدر، وسعت دید، آینده نگری، درک موقعیت و تشخیص درست شرایط بود، حقیقتا فصل زرین و کاملا نوینی در حیات سیاسی آن و سرمشق و راهگشایی برای برون رفت از مشکلات و بن بست های اجتماعی در هر دوره خواهد بود. پیام هشتم دی ماه ۱۳۶۷ به اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام در مورد حدود اختیارات آن شورا و سفارش به شورای نگهبان را می توان از آن جمله به حساب آورد؛ در ادامه پیام حضرت امام خمینی (ره) عینا از نظر می گذرد:
«تذکری پدرانه به اعضای عزیز شورای نگهبان می‌دهم که خودشان قبل از این گیرها، مصلحت نظام را در نظر بگیرند، چراکه یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پرآشوب کنونی نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیمگیری ها است. حکومت فلسفه عملی برخورد با شرک و کفر و معضلات داخلی و خارجی را تعیین می کند؛ و این بحث های طلبگی مدارس، که در چارچوب تئوریهاست، نهتنها قابل حل نیست، که ما را به بنبست هایی می کشاند که منجر به نقض ظاهری قانون اساسی می‌شود. شما در عین اینکه باید تمام توان خودتان را بگذارید که خلاف شرعی صورت نگیرد (و خدا آن روز را نیاورد) باید تمام سعی خودتان را بنمایید که خدای ناکرده اسلام در پیچ و خم های اقتصادی، نظامی، اجتماعی و سیاسی، متهم به عدم قدرت اداره جهان نشود.»
امام خمینی (ره) بهعنوان یک فقیه جامع نگر و رهبر کبیر انقلاب اسلامی، به نظریه مصلحت نظام اسلامی اعتقاد داشتند، زیرا این نظریه را ضرورتی اجتناب ناپذیر برای حفظ اسلام، نظام جمهوری اسلامی و منافع عمومی مسلمانان می دانستند. در ادوار گوناگون برخی کوشیده اند تا موضوع مصلحت را که از نقاط برجسته نظام جمهوری اسلامی در عرصه حکمرانی محسوب می شود را به نقطه ضعف تبدیل سازند. حال آنکه باور قطعی امام خمینی (ره) این بود که بدون در نظر گرفتن مصلحت در مسیر اداره کشور انسداد بهوجود می آید و نباید در میان افکار عمومی و سیاستمداران دنیا نظام جمهوری اسلامی ایران به عدم توانایی در اداره کشور متهم شود.
دلایل اصلی اعتقاد ایشان به این نظریه را می توان در چند محور زیر خلاصه کرد:
۱- حفظ نظام اسلامی به عنوان یک واجب شرعی
امام خمینی (ره) معتقد بود که حفظ نظام اسلامی از اهم واجبات است و گاهی مصلحت نظام اقتضا می کند که برخی احکام اولیه شرعی بهصورت موقت تعطیل یا تعدیل شوند تا کلیت نظام و حکومت اسلامی پایدار بماند. ایشان در این زمینه فرمودند:
«حفظ نظام از اوجب واجبات است» و «مصلحت نظام از امور مهمی است که گاهی حتی بر فرائض مقدم می شود.»
۲- انعطاف پذیری فقه شیعه در مواجهه با مسائل جدید
امام خمینی (ره) باور داشت که فقه شیعه باید پویا باشد و در شرایط پیچیده اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بتواند با استفاده از مصلحت سنجی، تصمیماتی بگیرد که بهنفع اسلام و مسلمین است. این دیدگاه موجب شد تا مجمع تشخیص مصلحت نظام تشکیل شود تا در موارد اختلاف بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، تصمیمات مبتنی بر مصلحت عمومی گرفته شود.
۳- مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی
در دوران جنگ تحمیلی و تحریم های بین المللی، امام خمینی (ره) تأکید داشت که گاهی مصلحت کشور و انقلاب ایجاب می کند که قوانین معمول فقهی بهصورت موقت کنار گذاشته شوند تا از آسیب های بزرگتر جلوگیری شود. برای نمونه پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل با وجود سختی های آن، نمونه ای از تصمیم مبتنی بر مصلحت بود.
۴- اجتناب از جمود فکری و تحجرگرایی
امام خمینی (ره) مخالف تفسیر خشک و غیرمنعطف از احکام اسلامی بود و معتقد بود که دین اسلام باید بتواند در هر زمان پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. به همین دلیل، نظریه مصلحت را بهمنزله یک ابزار کارآمد در اختیار حکومت اسلامی قرار داد تا بتواند در شرایط خاص، تصمیمات بهینه بگیرد.
۵- تأکید بر ولایت مطلقه فقیه
از دیدگاه امام خمینی (ره)، ولیفقیه بهعنوان حاکم اسلامی، اختیار دارد که در موارد ضروری براساس مصلحت نظام تصمیم بگیرد. این نظریه ناشی از ولایت مطلقه فقیه است که به رهبری اجازه می دهد در مواردی که قوانین عادی پاسخگو نیستند، براساس مصلحت جامعه اسلامی عمل کند.
نتیجه گیری
امام خمینی (ره) با درک عمیق از شرایط پیچیده جهان معاصر و نیازهای حکومت دینی، نظریه مصلحت را بهمنزله یک ابزار ضروری برای اداره جامعه اسلامی مطرح کرد. این نگرش سبب شد جمهوری اسلامی بتواند در شرایط سخت، انعطاف لازم را داشته باشد و از اصول کلی اسلام دفاع کند. پیچیدگی و تنوع رخدادهای سیاسی در زمانه کنونی بر اهمیت توجه به عنصر مصلحت در تصمیمات معطوف به اداره کشور افزوده است. درک این نکته، اساسی بهنظر می رسد که جایگاه موضوع مصلحت در امر اداره کشور برای عبور از پیچوخم های زمانه بهدرستی تشریح و تبیین شود، تا برخی ساده انگاران از آن به محافظه کاری و عدول از اصول کشور تعبیر نکنند. از آنسو باید در نظر داشت که از نظر امام خمینی (ره) مصلحت باید در چارچوب اسلام و برای حفظ آن باشد. همچنین مصلحت اندیشی بهمعنای تفسیر شخصی و سلیقه ای از دین نیست، بلکه مبتنی بر ضوابط فقهی و تشخیص حاکم شرع است.
*بازنشر مطالب شبکه های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه ها منتشر می شود.
جمله به جمله پیام اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامی به مناسبت یکصدمین سالگرد باز تأسیس حوزه علمیه قم صادر شد، از اهمیت بالایی برخوردار بود. یکی از نقاط اوج پیام رهبر حکیم انقلاب اسلامی آن جایی بود که ایشان به نقش دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد اشاره کردند.
ایشان فرمودند: ««زمان» و «مکان» دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند؛ ممکن است موضوعی در گذشته حکمی داشته ولی با تغییر روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد، اکنون حکم جدیدی یافته باشد. این تغییر حکم ناشی از آن است که موضوع هر چند در ظاهر همان موضوع قبلی است، ولی با توجه به تغییر روابط سیاسی و اجتماعی و غیره، در واقع تغییر کرده و موضوع جدیدی شده است، پس حکم جدیدی می طلبد. افزون بر این، حوادث پی درپی جهانی و پیشرفت های علمی و … در مواردی می تواند فقیه ماهر را در یک مدرک از کتاب و سنت، به فهم تازه ای برساند و حجت شرعی برای تغییر حکم شود.»
این نگاه و رویکرد رهبر معظم انقلاب اسلامی نسبت به موضوع مصلحت دقیقا مشابه و برگرفته از اندیشه و عمل حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) بنیانگذار و معمار جمهوری اسلامی ایران است. پیش تر تلاش و مجاهدت های ده ساله حضرت امام (ره) در رهبری و هدایت نظام جمهوری اسلامی که مبتنی بر سعهصدر، وسعت دید، آینده نگری، درک موقعیت و تشخیص درست شرایط بود، حقیقتا فصل زرین و کاملا نوینی در حیات سیاسی آن و سرمشق و راهگشایی برای برون رفت از مشکلات و بن بست های اجتماعی در هر دوره خواهد بود. پیام هشتم دی ماه ۱۳۶۷ به اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام در مورد حدود اختیارات آن شورا و سفارش به شورای نگهبان را می توان از آن جمله به حساب آورد؛ در ادامه پیام حضرت امام خمینی (ره) عینا از نظر می گذرد:
«تذکری پدرانه به اعضای عزیز شورای نگهبان می‌دهم که خودشان قبل از این گیرها، مصلحت نظام را در نظر بگیرند، چراکه یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پرآشوب کنونی نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیمگیری ها است. حکومت فلسفه عملی برخورد با شرک و کفر و معضلات داخلی و خارجی را تعیین می کند؛ و این بحث های طلبگی مدارس، که در چارچوب تئوریهاست، نهتنها قابل حل نیست، که ما را به بنبست هایی می کشاند که منجر به نقض ظاهری قانون اساسی می‌شود. شما در عین اینکه باید تمام توان خودتان را بگذارید که خلاف شرعی صورت نگیرد (و خدا آن روز را نیاورد) باید تمام سعی خودتان را بنمایید که خدای ناکرده اسلام در پیچ و خم های اقتصادی، نظامی، اجتماعی و سیاسی، متهم به عدم قدرت اداره جهان نشود.»
امام خمینی (ره) بهعنوان یک فقیه جامع نگر و رهبر کبیر انقلاب اسلامی، به نظریه مصلحت نظام اسلامی اعتقاد داشتند، زیرا این نظریه را ضرورتی اجتناب ناپذیر برای حفظ اسلام، نظام جمهوری اسلامی و منافع عمومی مسلمانان می دانستند. در ادوار گوناگون برخی کوشیده اند تا موضوع مصلحت را که از نقاط برجسته نظام جمهوری اسلامی در عرصه حکمرانی محسوب می شود را به نقطه ضعف تبدیل سازند. حال آنکه باور قطعی امام خمینی (ره) این بود که بدون در نظر گرفتن مصلحت در مسیر اداره کشور انسداد بهوجود می آید و نباید در میان افکار عمومی و سیاستمداران دنیا نظام جمهوری اسلامی ایران به عدم توانایی در اداره کشور متهم شود.
دلایل اصلی اعتقاد ایشان به این نظریه را می توان در چند محور زیر خلاصه کرد:
۱- حفظ نظام اسلامی به عنوان یک واجب شرعی
امام خمینی (ره) معتقد بود که حفظ نظام اسلامی از اهم واجبات است و گاهی مصلحت نظام اقتضا می کند که برخی احکام اولیه شرعی بهصورت موقت تعطیل یا تعدیل شوند تا کلیت نظام و حکومت اسلامی پایدار بماند. ایشان در این زمینه فرمودند:
«حفظ نظام از اوجب واجبات است» و «مصلحت نظام از امور مهمی است که گاهی حتی بر فرائض مقدم می شود.»
۲- انعطاف پذیری فقه شیعه در مواجهه با مسائل جدید
امام خمینی (ره) باور داشت که فقه شیعه باید پویا باشد و در شرایط پیچیده اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بتواند با استفاده از مصلحت سنجی، تصمیماتی بگیرد که بهنفع اسلام و مسلمین است. این دیدگاه موجب شد تا مجمع تشخیص مصلحت نظام تشکیل شود تا در موارد اختلاف بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، تصمیمات مبتنی بر مصلحت عمومی گرفته شود.
۳- مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی
در دوران جنگ تحمیلی و تحریم های بین المللی، امام خمینی (ره) تأکید داشت که گاهی مصلحت کشور و انقلاب ایجاب می کند که قوانین معمول فقهی بهصورت موقت کنار گذاشته شوند تا از آسیب های بزرگتر جلوگیری شود. برای نمونه پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل با وجود سختی های آن، نمونه ای از تصمیم مبتنی بر مصلحت بود.
۴- اجتناب از جمود فکری و تحجرگرایی
امام خمینی (ره) مخالف تفسیر خشک و غیرمنعطف از احکام اسلامی بود و معتقد بود که دین اسلام باید بتواند در هر زمان پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. به همین دلیل، نظریه مصلحت را بهمنزله یک ابزار کارآمد در اختیار حکومت اسلامی قرار داد تا بتواند در شرایط خاص، تصمیمات بهینه بگیرد.
۵- تأکید بر ولایت مطلقه فقیه
از دیدگاه امام خمینی (ره)، ولیفقیه بهعنوان حاکم اسلامی، اختیار دارد که در موارد ضروری براساس مصلحت نظام تصمیم بگیرد. این نظریه ناشی از ولایت مطلقه فقیه است که به رهبری اجازه می دهد در مواردی که قوانین عادی پاسخگو نیستند، براساس مصلحت جامعه اسلامی عمل کند.
نتیجه گیری
امام خمینی (ره) با درک عمیق از شرایط پیچیده جهان معاصر و نیازهای حکومت دینی، نظریه مصلحت را بهمنزله یک ابزار ضروری برای اداره جامعه اسلامی مطرح کرد. این نگرش سبب شد جمهوری اسلامی بتواند در شرایط سخت، انعطاف لازم را داشته باشد و از اصول کلی اسلام دفاع کند. پیچیدگی و تنوع رخدادهای سیاسی در زمانه کنونی بر اهمیت توجه به عنصر مصلحت در تصمیمات معطوف به اداره کشور افزوده است. درک این نکته، اساسی بهنظر می رسد که جایگاه موضوع مصلحت در امر اداره کشور برای عبور از پیچوخم های زمانه بهدرستی تشریح و تبیین شود، تا برخی ساده انگاران از آن به محافظه کاری و عدول از اصول کشور تعبیر نکنند. از آنسو باید در نظر داشت که از نظر امام خمینی (ره) مصلحت باید در چارچوب اسلام و برای حفظ آن باشد. همچنین مصلحت اندیشی بهمعنای تفسیر شخصی و سلیقه ای از دین نیست، بلکه مبتنی بر ضوابط فقهی و تشخیص حاکم شرع است.
*بازنشر مطالب شبکه های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه ها منتشر می شود.
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «امام و مصلحت‌اندیشی در امر حکمرانی» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.