چهل حدیث « عقل و عاقل »

قرآن کریم :

فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه أولئک الذین هداهم الله و أولئک هم أولوا الألباب؛[سوره زمر، آیه ۱۷ ـ ۱۸]

بشارت ده به آن بندگانم که سخنان را می شنوند و از بهترین آنها پیروی می کنند. آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آنان عاقلان اند.

۱ پیامبر صلی الله علیه و آله :یا علی العقل ما اکتسبت به الجنة و طلب به رضی الرحمن؛

ای علی! عقل چیزی است که با آن، بهشت و خشنودی خداوند مهربان به دست می آید.[من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۹،ح ۵۷۶۲]

۲ پیامبر صلی الله علیه و آله :مثل العقل فی القلب کمثل السراج فی وسط البیت؛

عقل در دل، همانند چراغ در میان خانه است.[علل الشرایع، ص ۹۸، ح ۱]

۳ پیامبر صلی الله علیه و آله :ان خیارکم اولوا النهی، قیل: یا رسول الله ، و من اولوا النهی؟ قال: هماولوا الاخلاق الحسنة و الاحلام الرزینة و صلة الارحام و البررة بالامهات و الاباءو المتعاهدین للفقراء و الجیران و الیتامی و یطعمون الطعام و یفشون السلام فیالعالم و یصلون و الناس نیام غافلون ؛

«بهترین شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «ای رسول خدا! صاحبان عقل، چهکسانی اند؟». فرمودند: آنان که دارای اخلاق خوب اند، بردبار و باوقارند، صله رحممی نمایند، به پدران و مادران نیکی می کنند، به فقرا، همسایگان و یتیمان رسیدگیمی نمایند، اطعام می کنند، آشکارا به همه سلام می کنند و هنگامی که مردم در خواب وغافلند، نماز (نماز شب) می گذارند.[کافی، ج ۲، ص ۲۴۰، ح ۳۲]

۴ پیامبر صلی الله علیه و آله :اربعة تلزم کل ذی حجی و عقل من امتی، قیل: یا رسول الله ، ما هن؟قال: استماع العلم، و حفظه، و نشره و العمل به؛

چهار چیز بر هر عاقل و خردمندی از امت من واجب است. گفته شد: «ای پیامبر خدا! آنچهار چیز کدام اند؟». فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهداری، نشر و عمل به آن».[تحف العقول، ص ۵۷]

۵ پیامبر صلی الله علیه و آله :راس العقل بعد الایمان بالله مداراة الناس فی غیر ترک حق؛

کمال عقل پس از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است به شرط آن که حق، ترک نشود.[تحف العقول، ص ۴۲]

۶ پیامبر صلی الله علیه و آله :انما یدرک الخیر کله بالعقل، و لا دین لمن لا عقل له؛

همه خوبی ها با عقل شناخته می شوند و کسی که عقل ندارد، دین ندارد.[تحف العقول، ص ۵۴]

۷ پیامبر صلی الله علیه و آله :الا و ان اعقل الناس عبد عرف ربه فاطاعه و عرف عدوه فعصاه وعرف دار اقامته فاصلحها و عرف سرعة رحیله فتزود لها؛

بدانید که عاقل ترین مردم کسی است که پروردگارش را بشناسد و از او پیروی کند،دشمنان خدا را بشناسد و از آنان نافرمانی کند، جایگاه ابدی خود را بشناسد و آن را آبادکند و بداند به زودی به آنجا سفر خواهد کرد و برای آن، توشه بردارد.[اعلام الدین، ص ۳۳۷، ح ۱۵]

۸ امام علی علیه السلام :ان الله عزوجل رکب فی الملائکة عقلا بلا شهوة و رکب فی البهائمشهوة بلا عقل و رکب فی بنی آدم کلیهما فمن غلب عقله شهوته فهو خیر منالملائکة و من غلبت شهوته عقله فهو شر من البهائم؛

خداوند عزوجل، در وجود فرشتگان، عقل بدون شهوت و در چارپایان، شهوت بدونعقل و در وجود انسان، عقل و شهوت را با هم قرار داد، پس هر کس که عقلش بر شهوتشپیروز گردد، از فرشتگان بهتر است و هر کس شهوتش بر عقلش پیروز گردد، از چارپایانبدتر است.[علل الشرایع، ص ۴، ح ۱]

۹ امام علی علیه السلام :العقل حیث کان آلف مالوف ؛

عقل هر کجا باشد، انس گیرنده و الفت پذیر است.[غررالحکم، ح ۱۲۵۱]

۱۰ پیامبر صلی الله علیه و آله :الطابع معلق بقائمة العرش، فاذا انتهکت الحرمة و عمل بالمعاصی واجترئ علی الله بعث الله الطابع فیطبع الله علی قلبه فلا یعقل بعد ذلک شیئا؛

مهر بر پایه عرش آویزان است. هنگامی که حریم ها شکسته و گناه شود و بی پروایینسبت به خداوند انجام گیرد، خداوند مهر را می فرستد و بر قلب تبهکار می زند و از آنپس، دیگر عقل او چیزی درک نمی کند.[کنزالعمال، ح ۱۰۲۱۳]

۱۱ امام علی علیه السلام :ینبغی للعاقل ان یخاطب الجاهل مخاطبة الطبیب المریض؛

شایسته است که برخورد عاقل با نادان، مانند برخورد طبیب با بیمار باشد.[غررالحکم، ح ۱۰۹۴۴]

۱۲ امام علی علیه السلام :فساد الاخلاق بمعاشرة السفهاء و صلاح الاخلاق بمنافسة العقلاءو الخلق اشکال فکل یعمل علی شاکلته؛

معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را اصلاح می نماید ومردم متفاوتند، و هر کس بر حسب طینت خود رفتار می کند.[بحارالأنوار، ج ۷۸، ص ۸۲ ، ح ۷۸]

۱۳ امام علی علیه السلام :لقد سبق الی جنات عدن اقوام ما کانوا اکثر الناس لا صوما و لاصلاة و لا حجا و لا اعتمارا و لکنهم عقلوا عن الله مواعظه؛

گروه هایی به سوی بهشت برین (از دیگران) پیشی گرفتند که بیش از دیگران اهل روزه، نماز، حج و عمره نبودند، بلکه آنان در موعظه های الهی تعقل کردند.[مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۱۳]

۱۴ پیامبر صلی الله علیه و آله :اثنی قوم بحضرته صلی الله علیه و آله علی رجل حتی ذکروا جمیع خصال الخیرفقال رسول الله صلی الله علیه و آله: کیف عقل الرجل؟ فقالوا: یا رسول الله نخبرک عنه باجتهاده فیالعبادة و اصناف الخیر تسالنا عن عقله؟! فقال صلی الله علیه و آله: ان الاحمق یصیب بحمقه اعظممن فجور الفاجر، و انما یرتفع العباد غدا فی الدرجات و ینالون الزلفی من ربهمعلی قدر عقولهم؛

گروهی در حضور پیامبر اسلام، مردی را ستایش کردند و همه ویژگی های خوب رابرایش بر شمردند. رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمودند: «عقل او چگونه است؟». گفتند: «ای رسولخدا! ما از جدیت او در عبادت و دیگر خوبی ها سخن می گوییم و شما از عقل اومی پرسید؟». فرمودند: نادان از روی نادانی به زشتی هایی بزرگ تر از زشتی های انسانگنهکار دست می زند. همانا بندگان به میزان عقلشان در روز قیامت به درجه بالاتر نائل وبه پروردگارشان نزدیک می شوند.[تحف العقول، ص ۵۴]

۱۵ امام علی علیه السلام :العقل حفظ التجارب و خیر ما جربت ما وعظک؛

عقل، اندوختن تجربه ها (و عمل به آن) است و بهترین تجربه، آن است که پندت داده.[نهج البلاغه، نامه ۳۱]

۱۶ امام علی علیه السلام :ان بذوی العقول من الحاجة الی الادب کما یظمأ الزرع الی المطر؛

نیاز عاقلان به ادب، همانند نیاز کشتزار به باران است.[غررالحکم، ح ۳۴۷۵]

۱۷ امام کاظم علیه السلام :ان لقمان قال لابنه: یا بنی ان الدنیا بحر عمیق قد غرق فیها عالم کثیر فلتکن سفینتک فیها تقوی الله و حشوها الایمان و شراعها التوکل و قیمها العقلو دلیلها العلم و سکانها الصبر؛

لقمان به فرزندش فرمود: «فرزندم! دنیا دریایی عمیق است که بسیاری در آن غرقشدند. پس باید در این دریا، کشتی ات تقوای الهی، بار آن ایمان، بادبانش توکل بر خدا،ناخدایش عقل، راهنمایش علم و سکانش (فرمانش) صبر باشد».[کافی، ج ۱، ص ۱۶، ح ۱۲]

۱۸ امام علی علیه السلام :من شاور ذوی العقول استضاء بانوار العقول؛

هر کس با عقلا مشورت کند، از نور عقل ها بهره می برد.[غررالحکم، ح ۸۶۳۴]

۱۹ امام علی علیه السلام :جاهد شهوتک و غالب غضبک و خالف سوء عادتک، تزک نفسک ویکمل عقلک و تستکمل ثواب ربک؛

با هوا و هوست مبارزه کن، بر خشمت مسلط شو و با عادت های بدت مخالفت کن، تاروحت پاک و عقلت کامل گردد و پاداش پروردگارت را به تمامی دریافت نمایی.[غررالحکم، ح ۴۷۶۰]

۲۰ پیامبر صلی الله علیه و آله :سئل النبی صلی الله علیه و آله عن قوله: «ا یکم احسن عملا» فقال: ا یکم احسن عقلا،ثم قال صلی الله علیه و آله: اتمکم عقلا و اشدکم لله خوفا و احسنکم فیما امر الله عزوجل به و نهیعنه نظرا و ان کان اقلکم تطوعا؛

از پیامبر صلی الله علیه و آله از معنی آیه «[تا بیازماید] کدامیک عملتان بهتر است» پرسیدند.فرمودند: یعنی کدامیک عاقل ترید. سپس فرمودند: مقصود، کسی است که عقلشکامل تر، از خدا بیمناک تر و در امر و نهی خداوند دقیق تر است؛ هر چند مستحباتشکمتر باشد.[بحارالأنوار، ج ۷۰، ص ۲۳۳]

۲۱ پیامبر صلی الله علیه و آله : انس: قیل:یا رسول الله ، الرجل یکون حسن العقل کثیر الذنوب؟ قال:ما من آدمی الا و له ذنوب و خطایا یقترفها، فمن کانت سجیته العقل و غریزتهالیقین لم تضره ذنوبه. قیل: کیف ذلک یا رسول الله ؟ قال: لانه کلما اخطا لم یلبث انتدارک ذلک بتوبة و ندامة علی ما کان منه فیمحو ذنوبه و یبقی له فضل یدخل به الجنة؛

انس گوید: سؤال شد: «ای رسول خدا! ممکن است کسی از عقل نیکو برخوردار باشدو گناهان بسیار داشته باشد؟». پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمودند: هیچ انسانی نیست، مگر این کهگناهان و خطاهایی مرتکب می شود، ولی هر کس سرشتش عقل و نهادش یقین باشد،گناهانش به او آسیب نمی رساند». گفته شد: «ای رسول خدا! چگونه است این؟». فرمودند: «زیرا عاقل هرگاه مرتکبخطایی گردد، بی درنگ آن را با توبه و پشیمانی جبران کند و با این کار، گناهانش را پاکمی گرداند و خوبی هایی برایش باقی می ماند که با آن، وارد بهشت می گردد».[ربیع الأبرار، ج ۳، ص ۱۳۷]

۲۲ امام حسین علیه السلام :لا یکمل العقل الا باتباع الحق؛

عقل، جز با پیروی از حق، کامل نمی شود.[اعلام الدین، ص ۲۹۸]

۲۳ امام علی علیه السلام :العاقل من احسن صنائعه و وضع سعیه فی مواضعه ؛

عاقل کسی است که کارهایش را خوب انجام دهد و تلاشی که می کند، به جا باشد.[غررالحکم، ح ۱۷۹۸]

۲۴ امام علی علیه السلام :لیس العاقل من یعرف الخیر من الشر و لکن العاقل من یعرف خیر الشرین؛

عاقل، آن نیست که خوب را از بد تشخیص دهد. عاقل، کسی است که از میان دو بد،آن را که ضررش کمتر است، بشناسد.[مطالب السئول، ص ۲۵۰]

۲۵ امام علی علیه السلام :الظن الصواب من شیم اولی الالباب؛

خوش گمانی، از اخلاق عاقلان است.[غررالحکم، ح ۱۳۸۶]

۲۶ پیامبر صلی الله علیه و آله :صفة العاقل ان یحلم عمن جهل علیه و یتجاوز عمن ظلمه و یتواضعلمن هو دونه و یسابق من فوقه فی طلب البر و اذا اراد ان یتکلم تدبر فان کان خیراتکلم فغنم و ان کان شرا سکت فسلم و اذا عرضت له فتنة استعصم بالله و امسکیده و لسانه و اذا رأی فضیلة انتهز بها، لا یفارقه الحیاء و لا یبدو منه الحرص فتلکعشر خصال یعرف بها العاقل؛

ویژگی عاقل، آن است که در برابر نادان بردباری کند، از آن کس که به او ظلم کردهبگذرد، نسبت به زیردستان متواضع باشد، با بالادستان در خوبی ها رقابت کند، هرگاهخواست سخن بگوید، بیندیشد، اگر خوب بود بگوید و بهره ببرد و اگر بد بود، سکوت کندو سالم بماند، اگر بلا و امتحانی برایش پیش آمد به خدا پناه ببرد و دست و زبان خود رانگه دارد، اگر فضیلتی دید، به سرعت از آن بهره گیرد، حیا از او جدا نگردد و حرص از اوسر نزند، اینها خصلت های دهگانه ای است که عاقل با آنها شناخته می شود.[تحف العقول، ص ۲۸]

۲۷ امام علی علیه السلام :ما عبد الله بشی ء افضل من العقل و ما تم عقل امری ء حتی یکون فیهخصال شتی: الکفر و الشر منه مأمونان و الرشد و الخیر منه مأمولان و فضل مالهمبذول و فضل قوله مکفوف و نصیبه من الدنیا القوت لا یشبع من العلم دهره الذلاحب الیه مع الله من العز مع غیره و التواضع احب الیه من الشرف یستکثر قلیلالمعروف من غیره و یستقل کثیر المعروف من نفسه و یری الناس کلهم خیرا منه و انه شرهم فی نفسه و هو تمام الامر؛

خداوند با چیزی بهتر از عقل عبادت نشده است، و عقل کسی کامل نشود، مگر دراو چند خصلت باشد: کفر و بدی از او انتظار نمی رود، رشد و خوبی در او امیدمی رود، زیادی ثروتش بخشوده و زیادی سخنش نگه داشته شده است، بهره او ازدنیا تنها غذای روزانه است، در طول زندگی از دانش سیر نمی شود، خواری را باخداوند از عزت با دیگران، بیشتر دوست دارد، تواضع نزد او دوست داشتنی تر ازشرف و بزرگی است، خوبی کم دیگران را بسیار و خوبی بسیار خود را کم می شمرد،همه مردم را از خودش بهتر و خود را نزد خویش از همه بدتر می داند و این مهم ترینخصلت است.[کافی، ج ۱، ص ۱۸، ح ۱۲]

۲۸ امام علی علیه السلام :العاقل اذا تکلم بکلمة اتبعها حکمة و مثلا و الاحمق اذا تکلم بکلمةاتبعها حلفا؛

عاقل، هر گاه سخن بگوید، آن را با سخنی حکیمانه و ضرب المثل همراه سازد ونادان هرگاه سخن بگوید، آن را با سوگند همراه کند.[شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲۰،ص۲۸۹، ح۳۰۶]

۲۹ امام علی علیه السلام :اتهموا عقولکم فانه من الثقة بها یکون الخطاء؛

عقل خویش را زیر سؤال ببرید؛ زیرا از اعتماد به آن، خطاها سرچشمه می گیرد.[غررالحکم، ح ۲۵۷۰]

۳۰ امام علی علیه السلام :ا لعاقل من صان لسانه عن الغیبة؛

عاقل کسی است که زبانش را از بدگویی پشت سر دیگران، نگه دارد.[غررالحکم، ح ۱۹۵۵]

۳۱ امام علی علیه السلام :احتمل ما یمر علیک فان الاحتمال ستر العیوب و ان العاقل نصفهاحتمال و نصفه تغافل؛

در برابر آنچه بر تو می گذرد، بردبار باش، زیرا بردباری، عیب ها را می پوشاند. بهراستی که نیمی از عقل، بردباری و نیمه دیگرش خود را به غفلت زدن است.[غررالحکم، ح ۲۳۷۸]

۳۲ امام علی علیه السلام :الا و ان اللبیب من استقبل وجوه الاراء بفکر صائب و نظر فیالعواقب؛

بدانید عاقل، کسی است که با فکر درست، به استقبال نظرات گوناگون برود و درعواقب امور بنگرد.[غررالحکم، ح ۲۷۷۸]

۳۳ امام علی علیه السلام :اعقل الناس من غلب جده هزله و استظهر علی هواه بعقله؛

عاقل کسی است که جدی اش از شوخی اش بیشتر باشد و با کمک عقلش بر هوا وهوسش پیروز گردد.[غررالحکم، ح ۳۳۵۵]

۳۴ امام رضا علیه السلام :اذا اراد الله امرا سلب العباد عقولهم فانفذ امره و تمت ارادته فاذاانفذ امره رد الی کل ذی عقل عقله فیقول کیف ذا؟ و من این ذا؟؛

هر گاه خداوند چیزی را بخواهد، عقل های بندگان را از آنها می گیرد و حکم خود رااجرا می کند و خواسته خود را به پایان می رساند. همین که حکم خود را اجرا کرد، عقلهر صاحب عقل را به او بر می گرداند، آنگاه او مرتب می گوید: چگونه و از کجا چنین وچنان شد.[تحف العقول، ص ۴۴۲]

۳۵ امام کاظم علیه السلام :کما لا یقوم الجسد الا بالنفس الحیة فکذلک لا یقوم الدین الا بالنیةالصادقة و لا تثبت النیة الصادقه الا بالعقل؛

همان گونه که قوام جسم، تنها به جان زنده است، قوام دینداری هم تنها به نیت پاکاست و نیت پاک، جز با عقل حاصل نمی شود.[تحف العقول، ص ۳۹۶]

۳۶ امام صادق علیه السلام :دعامة الانسان العقل و العقل منه الفطنة و الفهم و الحفظ و العلمو بالعقل یکمل و هو دلیله و مبصره و مفتاح امره فاذا کان تایید عقله من النور کانعالما حافظا ذاکرا فطنا فهما فعلم بذلک کیف و لم و حیث و عرف من نصحه و منغشه فاذا عرف ذلک عرف مجراه و موصوله و مفصوله و اخلص الوحدانیة لله والاقرار بالطاعة فاذا فعل ذلک کان مستدرکا لما فات و واردا علی ما هو آت یعرفما هو فیه و لای شی ء هو هاهنا و من این یاتیه و الی ما هو صائر و ذلک کله منتایید العقل؛

ستون انسانیت، عقل است و از عقل، زیرکی، فهم، حفظ و دانش بر می خیزد. با عقل،انسان به کمال می رسد. عقل، راهنمای انسان، بینا کننده و کلید کارهای اوست. هر گاهعقل با نور یاری شود، دانا، حافظ، تیزهوش و فهیم می شود و بدین وسیله (پاسخ)چگونه، چرا و کجا را می فهمد و خیرخواه و دغلکار را می شناسد و هرگاه این را دانست،مسیر حرکت و خویش و بیگانه را می شناسد و در توحید و طاعت خداوند اخلاصمی ورزد و چون چنین کرد، آنچه از دست رفته جبران می کند و بر آنچه در آینده می آیدچنان وارد می شود که می داند در کجای آن است و برای چه منظوری در آنجاست. از کجاآمده و به کجا می رود. و این همه از پرتو تأیید عقل است.[کافی، ج ۱، ص ۲۵، ح ۲۳]

۳۷ امام علی علیه السلام :العقل شجرة اصلها التقی و فرعها الحیاء و ثمرتها الورعفالتقوی تدعو الی خصال ثلاث: الی الفقه فی الدین و الزهد فی الدنیا و الانقطاع الیالله تعالی و الحیاء یدعو الی ثلاث خصال: الی الیقین و حسن الخلق و التواضع والورع یدعو الی خصال ثلاث: الی صدق اللسان و المسارعة الی البرو ترک الشبهات؛

عقل، درختی است که ریشه آن تقوا، شاخه هایش حیاء و میوه آن، پارسایی است.تقوا به سه چیز دعوت می کند: دین شناسی، بی رغبتی به دنیا و دل بستگی به خداوند، وحیا به سه چیز دعوت می کند: یقین، خوش اخلاقی و تواضع، و پارسایی به سه چیزدعوت می کند: راستگویی، سرعت و شتاب در نیکی ها و دوری از کارهای شبهه ناک.[مواعظ العددیة، ص ۱۶۰]

۳۸ امام صادق علیه السلام :لا یعد العاقل عاقلا حتی یستکمل ثلاثا: اعطاء الحق من نفسهعلی حال الرضا و الغضب و ان یرضی للناس ما یرضی لنفسه و استعمال الحلمعند العثرة؛

عاقل، عاقل نیست مگر آن که سه صفت را در خود به کمال رساند: حق را در هنگامخشنودی و خشم ادا کند، آنچه را برای خود می پسندد، برای دیگران هم بپسندد وهنگام خطای دیگران، بردبار باشد.[تحف العقول، ص ۳۱۸]

۳۹ امام علی علیه السلام :اعقل الناس من کان بعیبه بصیرا و عن عیب غیره ضریرا؛

عاقل ترین مردم کسی است که به عیب های خویش بینا و از عیوب دیگران، نابیناباشد.[غررالحکم، ح ۳۲۳۳]

۴۰ امام علی علیه السلام :افضل الناس عقلا احسنهم تقدیرا لمعاشه و اشدهم اهتماماباصلاح معاده؛

عاقل ترین مردم کسی است که بهتر بتواند امور زندگی اش را برنامه ریزی کند و برایاصلاح آخرتش بیشتر همت نماید.[غررالحکم، ح ۳۳۴۰]

http://hadith.net/post/۷۴۵/