همسانی زن و مرد در بعد انسانی و مسئولیت



به گزارش خبرگزاری مهر، متن زیر یادداشتی ازحجت الاسلام محمدرضا جباران عضو هیأت علمی گروه اخلاق پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است که در ادامه می آید؛

از نگاه قرآن کریم و سایر آموزه های دینی زن و مرد به رغم پاره ای تفاوت ها که به زودی در باره آن ها سخن خواهیم گفت از نظر گوهر انسانی و مسئولیت های فردی و اجتماعی یکسانند. خداوند متعال زن را آفرید تا به مثابه یک انسان مورد احترامش باشد، خطابش را بشنود، تکلیفش را دریافت کند و با سعی و تلاش خود به کمالی که هدف آفرینش اوست برسد. به همین دلیل قرآن کریم در ابعاد و شؤون مختلف با زن و مرد یکسان مواجه شده است. برخی از این ابعاد را نام می بریم:

۱-۱- اصل یگانه

از نگاه قرآن کریم اولین زن و مرد از یک اصل و یک عنصر آفریده شده و همه زنان و مردانی که از آن پس پا به عرصه وجود می گذارند طی فرایند یکسانی پدید می آیند. در باره تساوی عنصری اولین زن و مرد می فرماید: «یا أیها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده وخلق منها زوجها، ای مردم، از پروردگارتان که شما را از «نفس واحدی» آفرید و جفتش را [نیز ] از او آفرید، پروا کنید». در باره تساوی در فرایند پیدایش انسان ها می فرماید: «أیحسب الإنسان أن یترک سدی * ألم یک نطفه من منی یمنی * ثم کان علقه فخلق فسوی * فجعل منه الزوجین الذکر والأنثی، آیا انسان گمان می کند بی هدف رها می شود؟! آیا او نطفه ای از منی که در رحم ریخته می شود نبود؟! سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت و از او دو صنف مرد و زن آفرید»!

۱-۲- هدف یکسان

قرآن کریم برای انسان به دو صورت هدف گذاری کرده است: معرفی هدف نهایی و معرفی اهداف میانی برای تسهیل رسیدن به هدف اصلی. مقصد نهایی انسان – چه زن و چه مرد- رسیدن به قرب ذات اقدس الاهی است. می فرماید: «یا أیها الإنسان إنک کادح إلی ربک کدحا فملاقیه، ای انسان، حقا که تو به سوی پروردگار خود بسختی در تلاشی، و او را ملاقات خواهی کرد». این آیه کریمه مقصد نهایی انسان را معرفی می کند. از مهم ترین اهداف میانی انسان چه زن و چه مرد عبادت خدا و آبادسازی زمین است. می فرماید: «و ما خلقت الجن والإنس إلا لیعبدون و جن و انس را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند». و: «هو أنشأکم من الأرض و استعمرکم فیها، او شما را از زمین پدید آورد و آبادیش را از شما خواست».

۱-۳- فرصت های برابر

دستیابی به هدف در گرو امکانات و فرصت ها است. دونده ای که به زمین مسابقه راهش ندهند هرگز به خط پایان نمی رسد. به همین دلیل خداوند متعال برای بندگان خود در مقام تکوین و تشریع فرصت های برابری آفریده که هر کس با استفاده از آن ها می تواند به مقصد نهایی خود برسد. در تکوین به انسان روزی داده و همه چیز را مسخر اراده او ساخته و از این جهت بین زن و مرد فرقی نگذاشته است. می فرماید: «الله الذی خلق السماوات والأرض وأنزل من السماء ماء فأخرج به من الثمرات رزقا لکم وسخر لکم الفلک لتجری فی البحر بأمره وسخر لکم الأنهار، خداست که آسمان ها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی فرستاد، و به وسیله آن از میوه ها برای شما روزی بیرون آورد، و کشتی را برای شما رام گردانید تا به فرمان او در دریا روان شود، و رودها را برای شما مسخر کرد».

در مقام تشریع پیامبرانش را برای دعوت مردم بدون تفکیک بین زن و مرد مبعوث کرده و برنامه دینش را برای همه تشریع نموده است. می فرماید: «قل یا أیها الناس إنی رسول الله إلیکم جمیعا، بگو: «ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم». در چارچوب دین به زنان همانند مردان فرصت جبران اشتباهات را فراهم کرده است. می فرماید: «یا أیها النبی إذا جاءک المؤمنات … فبایعهن واستغفر لهن الله إن الله غفور رحیم، ای پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند … با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است».

۱-۴- خطاب یکسان

قرآن کریم احکام مشترک بین زن و مرد را به سه شیوه ابلاغ کرده است: در یک شیوه حکم را دو بار به طور مستقل به زنان و مردان ابلاغ می کند مثل حکم غض بصر (فرو بستن چشم) در سوره نور می فرماید: «قل للمؤمنین یغضوا من أبصارهم ویحفظوا فروجهم به مردان با ایمان بگو دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند»

و می فرماید: «و قل للمؤمنات یغضضن من أبصارهن و یحفظن فروجهن، و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را فرو بندند و پاکدامنی ورزند». و مثل تساوی زن و مرد در اینکه از ارث والدین و خویشان سهمی دارند می فرماید: «للرجال نصیب … و للنساء نصیب، مردان از … سهمی دارند و زنان نیز سهمی دارند». و مثل حکم مالکیت می فرماید: «للرجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب، مردان از آنچه کسب کرده اند بهره ای دارند و زنان را از آنچه کسب کرده اند بهره ای است».

در شیوه دوم حکم یک بار، ولی به دو گروه جداگانه ابلاغ می شود. مثل «وعد الله المؤمنین والمؤمنات … خداوند به مردان و زنان با ایمان وعده داده است …» و مثل «إن المسلمین والمسلمات والمؤمنین والمؤمنات …» به نر مفسرین مأموریت اصلی این بیان پس از القای مفاد جمله تأکید بر این حقیقت است که دین اسلام به مردان اختصاص ندارد. و زنان در ارتباط و بستگی با خدا و لوازم تکلیفی این عقیده با مردان تفاوتی ندارند.

در شیوه سوم زنان و مردان را در یک گروه قرار داده و با استفاده از قواعد و توانایی های زبان عرب در یک خطاب با هر دو سخن گفته است. بارزترین نمونه این قبیل خطاب ها «یا أیها الذین آمنوا» است که حدود هشتاد و پنج بار در قرآن کریم تکرار شده است. و «یا أیها الناس» که حدود بیست بار تکرار شده است. این قبیل خطاب ها به طور یکسان زن و مرد را شامل می شوند. مفسرین تصریح کرده اند که جز اطفال و مجانین که شرایط تکلیف ندارند، همه طوایف مشمول این خطابات هستند. دلیل فراگیری این خطاب ها به رغم ظاهر مذکر محور آن ها، این است که عرب در دو مورد صیغه های مذکر را فراجنسیتی به کار می برد: نخست حال سخن گفتن از موضوعات فراجنسیتی که به انسانیت انسان مربوط است. مثلا در باره مقام عبادی حضرت مریم که با زنانگی او ارتباطی ندارد، با استفاده از صیغه مذکر می فرماید: «کانت من القانتین او از فرمانبرداران بود». دوم، برای اشاره به مجموعه های مرکب از مرد و زن مثل «إن الذین جاءوا بالإفک عصبه منکم، کسانی که آن بهتان را ساختند، دسته ای از شما بودند».

نتیجه سخن در این باب اینکه زنان همانند مردان و بدون هیچ تفاوتی مخاطب خداوند متعال هستند.

۱-۵- تکلیف و مسئولیت یکسان

از نگاه قرآن کریم تکالیف فردی و مسئولیت اجتماعی زن و مرد یکسان است. همه تکالیف دینی جز انگشت شماری از آن ها که با جنسیت زن یا مرد ارتباط مستقیم دارد به طور یکسان بر عهده انسان ها نهاده شده است. تکالیفی مثل نماز، روزه، حج و … مسئولیت های اجتماعی مثل امر به معروف و نهی از منکر بین زن و مرد مشترک است. خداوند متعال در قرآن کریم تکالیف را بر انسان به عنوان یک نوع بدون هیچ تفکیکی القا کرده است. و آنجا که دو صنف زن و مرد را از هم جدا کرده تنها به این هدف جدا کرده که بر هر یک به طور جداگانه تأکید کند تا مخاطب بداند که این دو صنف از نظر خداوند متعال تفاوتی ندارند. می فرماید: «أنی لا أضیع عمل عامل منکم من ذکر أو أنثی من عمل هیچ صاحب عملی از شما را، از مرد یا زن، تباه نمی کنم».

۱-۶- پاداش یکسان

انسان همانطور که به طور یکسان مکلف شده به طور یکسان پاداش و کیفر می بیند، مخاطب وعده های قرآن کریم هیچ گاه زنان یا مردان نیستند بلکه انسان است که با الفاظی مثل «من» و «نفس» بیان می شود. می فرماید: «من اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فإنما یضل علیها و لا تزر وازره وزر أخری، وما کنا معذبین حتی نبعث رسولا هر کس به راه آمده تنها به سود خود به راه آمده، و هر کس بیراهه رفته تنها به زیان خود بیراهه رفته است. و هیچکس بار گناه دیگری را به دوش نمی گیرد». و: «لا تکسب کل نفس إلا علیها و لا تزر وازره وزر أخری، هیچکس بار گناه دیگری را برنمی دارد».

علاوه بر این در آیات زیادی این بیان اجمالی تفصیل نیز داده شده است. می فرماید: «من عمل صالحا من ذکر أو أنثی وهو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه ولنجزینهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون، هر کس -از مرد یا زن- کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعا او را زندگی پاکیزه ای، می بخشیم، و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند پاداش خواهیم داد».

۱-۷- روابط یکسان

در ساختار شبکه اجتماعی اهل ایمان، زن و مرد جایگاه برابری دارند. قرآن کریم در دو رابطه ولایت و اخوت به برابری زن و مرد اشاره کرده است. در باره ولایت بین اهل ایمان می فرماید: «و المؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و یطیعون الله و رسوله أولئک سیرحمهم الله إن الله عزیز حکیم، و مردان و زنان با ایمان، اولیای یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وامی دارند، و از کارهای ناپسند بازمی دارند، و نماز را بر پا می کنند و زکات می دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، که خدا توانا و حکیم است». اولیا جمع ولی است و از وجود رابطه ولایت بین اهل ایمان خبر می دهد. ولایت در این قبیل موارد عبارت است از دوست داشتن یکدیگر که موجب نزدیکی دل ها، همگرایی جان ها، اتحاد کلمه و هماهنگی در رفتار می شود. و اطراف آن به هم یاری می رسانند این آیه کریمه دلالت می کند که اهل ایمان به رغم تفاوت در زنانگی و مردانگی حقیقت یگانه ای دارند. در باره اخوت بین اهل ایمان فرموده است: «إنما المؤمنون إخوه، همانا اهل ایمان برادرند» و فرموده است: «فأصبحتم بنعمته إخوانا، به لطف او برادران هم شدید»

۱-۸- حرمت برابر

«قد أسس الإسلام کل تشریعاته بالنسبه للمرأه علی أساس التفاته إلی هاتین النکتتین، أعنی کون المرأه مساویه للرجل فی الإنسانیه، وحقوق الإنسانیه من ناحیه، وکونها مختلفه عنه فی الخلقه سیکولوجیا وفیسیولوجیا من ناحیه أخری».
گفتگو با هوش مصنوعی

💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «همسانی زن و مرد در بعد انسانی و مسئولیت» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.