به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سید محمود جوادی، پژوهشگر، همزمان با فرارسیدن ماه بندگی خدا، ماه مبارک رمضان، در یادداشتی به «سجده» و مفاهیم آن پرداخته است که در ادامه می خوانید:

دنیا با همه زیبایی ها و جاذبه های مادی اش که انسان را اسیر خود کرده، دارای رازهای نهفته و زیبایی های پنهان فراوانی است که باید آن را کشف و تجربه کرد. در میان این رازهای نهفته و زیبایی های پنهان، عبادت پروردگار یکی از حال های خوب، لذت معنوی خاص و از جاذبه های روحانی است که رازهای نهفته ای را در خود دارد و وقتی خالصانه و بی ریا انجام شود، لذت فراوانی به انسان می بخشد که بیان آن قابل وصف نیست.

پژوهشگران، مومنان و پیروان ادیان مختلف همچنان در حال رمزگشایی و کشف آثار وبرکات عبادت هایی هستند که خداوند متعال آنها را برای بندگان خود واجب کرده است، واجباتی که بسیاری از ما آدم ها از فلسفه آن غافل هستیم و یا گاهی بدون توجه به ارزش و برکات آن عبادت، آن را به اکراه و یا بر حسب عادت بجا می آوریم و در برخی موارد نیز عده ای متاسفانه آن را ترک و نادیده می گیرند و خودرا از آثار و برکات آن محروم می کنند.

وضو گرفتن، تیمم کردن، غسل کردن، طهارت گرفتن، نماز گزاردن، روزه گرفتن و هر نوع عبادت و طهارت واجبی که بدن در انجام و اجرای آن نقش دارد، یقینا ضامن سلامتی جسم و روح ماست که خداوند متعال همه جوانب مادی و معنوی آن را سنجیده و سپس بر ما واجب کرده است.

در اینجا قصد داریم به یکی از ظواهر نماز یعنی «سجده» مختصر نگاهی داشته باشیم، عملی که یکی از اجزای واجب نماز به شمار می رود و حتی بسیاری از ما خارج از چارچوب نماز نیز آن را با نیت های مختلف بارها تجربه کرده ایم و از آثار و برکات بی شمار آن بهره مند شده ایم.

تعریف سجده

سجده عالی ترین و باشکوه ترین حالت بنده است که در آن انسان به خدای خویش نزدیک می شود. سجده، نشان کرنش، خاکساری و اوج فروتنی در برابر پروردگار و نیز عالی ترین مرتبه و نماد بندگی و عبودیت است. انسان نمازگزار با رفتن به سجده، در نهایت تذلل و خاکساری خود را در صف همه مخلوقات تسبیح گوی قرار می دهد و هم صدا با کل عالم هستی می شود: «ولله یسجد ما فی السماوات وما فی الأرض من دابه والملائکه وهم لا یستکبرون»[۱]؛ (نه تنها سایه ها، بلکه) تمام آنچه در آسمانها و زمین از جنبندگان وجود دارد، و همچنین فرشتگان، برای خدا سجده می کنند و تکبر نمی ورزند.[۲]

سجده کردن علاوه بر دارا بودن نشان خاکساری و نماد عالی ترین درجه عبودیت، رازهای نهفته ای در خود دارد که حضرت زین العابدین علیه السلام این نماد عبودیت را از میان همه عبادت های مستحبی برای تقرب بیشتر به پروردگار برمی گزیند و چنان غرق در این عبادت می شود که زبانزد خاص و عام می گردد و از آن پس به سید الساجدین معروف می شود.

سجده از اجزای واجب نماز است و مجموع هر دو سجده در یک رکعت از نماز، رکن است و ماهیت و حقیقت آن نهادن جبین بر زمین است به نیت تعظیم در برابر خداوند متعال. از این روی هرگاه هر دو را عمدا یا از روی فراموشی ترک کند یا به جای دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است. در سجده باید هفت موضع بر زمین قرار گیرد: پیشانی، کف دست ها، سر دو زانو، سر دو انگشت بزرگ پا. ذکر سجده واجب است و احتیاط آن است که حداقل سه مرتبه «سبحان الله» یا یک مرتبه «سبحان ربی الاعلی و بحمده» بگوید و هرچه بیشتر بگوید بهتر است. در این حالت آرام بودن بدن لازم است.

معنا و مفهوم سجده

سجده، رمز ادوار چهارگانه زندگی و حیات انسان است. چنانچه حضرت علی علیه السلام می فرماید: سجده اول نماز، به این معنی است که من از خاکم، سر برداشتن از سجده اول، رمز حیات دنیوی است. رفتن به سجده دوم، رمز موت و در خاک خفتن است، و سربرداشتن از سجده دوم، رمز محشور شدن و زنده شدن پس از مرگ است.[۳] چنانچه خداوند در قرآن کریم می فرماید :« منها خلقناکم و فیها نعیدکم و منها نخرجکم تاره أخری» [۴]؛ ما شما را هم از این خاک آفریدیم و هم به این خاک بازمی گردانیم و هم بار دیگر (روز قیامت) از این خاک بیرون می آوریم.[۵]

امیرالمؤمنین، علی علیه السلام، معنا و مفهوم سجده را به زیبایی توصیف فرموده اند: «سجود جسمانی عبارت است از، گذاشتن قسمت های شریف صورت بر خاک و نهادن کف دست ها و نوک پاها به زمین، با خشوع قلب و نیت خالص و سجود روحانی، خالی کردن دل است از امور فانی و روی آوردن با تمام وجود به آنچه ماندنی و جاویدان است و برکندن لباس کبر و غرور و بریدن علایق وتعلقات دنیوی و آراسته شدن به خلق و خوی های نبوی .[۶]

سفارش اهل بیت علیهم السلام به سجده کردن

مردی خدمت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ رسید، حضرت از او پرسید چه می خواهی؟ در جواب گفت: بهشت! حضرت تاملی کردند و سپس فرمودند: «یا عبد الله أعنا بطول السجود»[۷] یعنی: ای بنده خدا یاری ده ما را (در رساندن به این خواسته) از طریق سجده های طولانی. همچنین حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «أقرب ما یکون العبد من الله إذا سجد» [۸]؛ نزدیک ترین چیزی که بنده را به خدا نزدیک می کند سجده است.

در روایات نیز داریم که سجده طولانی، دشمن شکن است. امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرمایند: «إن العبد إذا أحال السجود حیث لا یراه أحد، قال الشیطان واویلاه أطاعوا و عصیت و سجدوا و أبیت» [۹]؛ به درستی انسان هنگامی که سجده را طولانی کرد فریاد شیطان بلند می شود که وای بر من! آنها اطاعت خدا کردند و من عصیان کردم، آنان سجده کردند و من نافرمانی کردم.

در پیشینه ابلیس چنین آمده است که او به دلیل سرپیچی کردن از دستور خداوند که فرمود: «فإذا سویته ونفخت فیه من روحی فقعوا له سجدین»[۱۰]، و برانگیخته شدن حس حسادت و خودبرتربینی در برابر حضرت آدم ابوالبشر، از درگاه الهی رانده شد، سجده ای که فرمان آن نه به منظور عبادت صادر شد بلکه با هدف اطاعت از فرمان الهی بود، اما شیطان با تمرد و سرپیچی از این دستور، در این آزمون مردود و مطرود درگاه الهی شد و با عمل نکردن به دستور یک سجده سرنوشت ساز، از اوج به حضیض سقوط نمود.

آدمیزاد نباید در برزخ میان سجده کردن و سجده نکردن توقف کند، یا باید راه بندگی را پیش بگیرد و رستگار شود، یا راه ابلیس را طی کند و سرنوشت خودرا با شیاطین گره بزند. و چه راهی بهتر از راه بندگی که سعادت دنیوی و اخروی با خود به همراه دارد.

فضیلت اطاله سجود

اطاله سجود از کارهای مستحبی است که بینی شیطان را به خاک می مالد، امام صادق علیه السلام در این زمینه فرموده اند: «بر شما باد به طولانی کردن رکوع و سجود؛ زیرا وقتی که یکی از شما رکوع و سجده خود را طولانی کند، ابلیس از پشت سر او ندا سر می دهد که، وای بر من، او اطاعت کرد و من عصیان کردم، او سجده کرد و من إبا نمودم».[۱۱]

اینطور که از روایات و احادیث ائمه اطهار علیهم السلام بر می آید، شیطان بیش از هرکس و هرچیز، به عبادت سجده حساس است؛ زیرا او به دلیل امتناع از همین فرمان (فرمان سجده) رانده و مغضوب درگاه الهی شد.

در روایتی از امام علی علیه السلام اینگونه آمده که سجده را طولانی کنید، زیرا که عملی سنگین تر بر ابلیس نیست که ببیند انسانی در حال سجده است، زیرا او امر به سجده شد ولی عصیان کرد.[۱۲]

همانا طولانی کردن سجده، رسم و آئین امامان و بزرگان دین و سنت توابین است چرا که سجده، معاصی و گناهان را می ریزد، همانطور که باد، برگ درختان را می ریزد؛ سجده عالی ترین مرتبه از عبادت فرزندان آدم است.[۱۳]

در روایتی از امام صادق (ع) است که شخصی از حضرت سؤال کرد: «لم اتخذ الله إبراهیم خلیلا»؛ چرا خدا حضرت ابراهیم (ع) را به عنوان خلیل و دوست خودش انتخاب کرد و این لقب را به او داد؟ «قال لکثرة سجوده علی الأرض». حضرت در جواب فرمود چون ابراهیم خیلی خدا را سجده می‌کرد و خودش را برای خدا روی خاک می‌انداخت. این به جهت مطلوبیت این حالت پیش معبود است که کرنشی بالاتر از این از نظر ظاهر نداریم.

سجده های انسان مؤمن در این دنیا، تمرین و مقدمه ای است برای سجود او در سرای آخرت. آن کس که برای خالق بی همتای خود در این دنیا سجود نکند، در آن جهان نیز قادر بر این امر نخواهد بود. چنانچه خداوند بزرگ در قرآن کریم می فرماید: «یوم یکشف عن ساق و یدعون إلی السجود فلا یستطیعون»[۱۴]؛ [یاد کن] روزی را که کار بر آنان به شدت سخت و دشوار شود، [و آن روز که جای هیچ تکلیف و عبادتی نیست به عنوان سرزنش و ملامت] به سجده کردن دعوت شوند، ولی در خود قدرت و استطاعت [سجده کردن] نیابند![۱۵]

اثرات روحانی سجده

سجده کردن علاوه بر ارزش معنوی آن، دارای آثار مثبت جسمانی و روحانی است که از نظر شرعی و علمی به اثبات رسیده است. رسول خدا (ص) گاهی هنگام رو در رو شدن با مشرکین دچار غم و ناراحتی می شدند، این حالات از دید پروردگار پنهان نبود و خداوند متعال برای رفع این ناراحتی، پیامبر اکرم (ص) را به سجده کردن امر می فرمود: «ولقد نعلم أنک یضیق صدرک بما یقولون* فسبح بحمد ربک وکن من الساجدین»[۱۶]؛ ما می‌دانیم سینه تو از آنچه آنها می‌گویند تنگ می شود (و تو را سخت ناراحت می‌کنند). برای دفع ناراحتی آنان، پروردگارت را تسبیح و حمد گو، و از سجده کنندگان باش.



درباره ابعاد روحی و معنوی این فریضه مهم و زیبای عبادی (سجده) به زیاد سخن گفته شده و بر طولانی نمودن و محافظت از آن تاکید شده است. امام صادق(ع) درباره این که چرا دعا کردن در سجده توصیه شده است، در پاسخ به سعید بن یسار که پرسید: در حال رکوع دعا کنم یا سجود، فرمودند: « در حال سجود دعا کن؛ زیرا نزدیک ترین حالت بنده به خداوند حالت سجده است. (در آن حال) برای دنیا و آخرتت به درگاه خداوند عز و جل دعا کن».

علاوه بر سفارش و تاکید قرآن و اهل بیت پیامبر علیهم السلام بر سجده کردن مومنین هنگام نماز و در شرایط خاص، برخی ادیان و حتی مکاتبی که تمرین های مربوط به آرام کردن ذهن را ترویج می دهند، پیروان خودرا به سجده کردن تشویق می کنند، چراکه سجده باعث آسودگی و آرامش در فرد شده و عصبانیت را تسکین می دهد.

سجده، قدرت درک و فهم را زیاد می کند. دلیلش این است که در سجده به پیشانی ما فشار می آید و باعث می شود که کاملا روی پیشانی متمرکز شویم ( اگر در این حالت به نوک بینی مان نگاه کنیم، خود به خود به پیشانی فشار می آید ) و این امر اگر با دقت و تمرکز زیاد صورت گیرد، بعد از مدت طولانی سبب بیداری چشم بصیرت شخص می گردد. در علوم ماوراءالطبیعه به این چشم، چشم سوم می گویند که بین دو ابرو و چشم واقع شده است. در علوم یوگا نیز به چاکرای «آجنا» معروف است. هدف یک یوگی مشتعل کردن انرژی روحانی در چاکراها بالأخص چاکرای آجناست. که بتواند بدون دو چشم طبیعی ببیند. امروز حتی پزشکان روانشناس نیز مبلغان متجدد دین شده اند و گرویدن به دین را توصیه می نمایند.

آثار سجده بر خاک

یکی از موارد مهم و تاثیرگذار هنگام سجده، سجده کردن بر روی خاک است. بدن در این حالت به دلیل اتصال مستقیم با زمین (عنصر خاک) و تخلیه ی الکتریسیته بدن (امواج منفی) از نقطه ی پیشانی، نتیجه ی ملموس تری را تجربه می کند. شیعیان نیز به همین دلیل و با توجه به مفروش بودن مساجد و خانه ها به انواع فرش ها و موکت ها، اصرار به سجده کردن بر روی مهر دارند تا از اثرات مثبت جسمی و روحی آن نهایت بهره را ببرند.

انتخاب کردن تربت امام حسین علیه السلام میان انواع خاک ها و تربت ها یکی از مسائلی است که شیعیان به آن توجه ویژه دارند. در روایتی از امام صادق(ع) نیز اثرات سجده کردن بر تربت امام حسین(ع) سوال شد که فرمودند: «سجده کردن بر تربت حسین علیه السلام حجاب های هفت گانه را می شکافد»[۱۷].

مرحوم آیت الله محمدعلی ناصری استاد اخلاق حوزه در توضیح فضیلت سجده بر تربت امام حسین علیه السلام و تسبیح تربت می گفت: زمانی که به تربت امام حسین(ع) سجده می کنی، حجاب ها عقب می رود و در صورتی که شرایط دیگرش را داشته باشی، می توانی عالم ملکوت را ببینی.

همچنین یکی از ابعاد ظاهری سجده خاشعانه بر خاک، نمایان شدن آثار آن بر چهره سجده کنندگان است، این حالت می تواند به صورت نورانی شدن چهره ی فرد سجده کننده بازتاب پیدا کند. قرآن کریم در مورد پیدا شدن آثار سجده در سیمای اصحاب پیامبر بر اثر عبادت در آیه ۲۹ سوره فتح می فرماید: «محمد رسول الله والذین معه … تراهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله ورضونا سیماهم فی وجوههم من أثر السجود …» محمد فرستاده خدا است وکسانی که با او هستند … پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی، آنها همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است … (بعضی گفته اند: منظور از «سیماهم فی وجوههم» آثار سجده در پیشانی است، اما برخی دیگر، آثار سجده را در نورانی شدن چهره عنوان کرده اند).

سجده شکر

تا اینجا به کیفیت سجده، فلسفه، اهمیت، آثار و خواص آن اشاره کردیم و اینکه این نوع عبادت چه نقشی در سلامت جسم و روح ما ایفا می کند. این مطلب را با سجده ی شکر، سجده سهو، دستور این سجده و سجده های واجب قرآنی به پایان می رسانیم، و از خداوند متعال می خواهیم مارا از برکات سجده در دنیا و آخرت بهره مند سازد.

سجده شکر از سجده های مستحب است که انجام آن برای شکرگزاری نسبت به نعمت یا دفع بلا سفارش شده است. سجده شکر پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب به عنوان یکی از تعقیبات پرفضیلت است. برای انجام سجده شکر، رو به قبله بودن و طهارت لازم نیست.

سجده شکر در موارد زیر مستحب مؤکد است:

- بعد از هر نماز واجب و مستحب: اگر چه سجده بعد از نمازهای واجب در روایات آمده است، ولی انجام آن بعد از برخی نمازهای واجب مانند نماز مغرب تأکید بیشتری شده است. امام کاظم(ع) فرمود: «این سجده (بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است.»[۱۸]

- هنگام رسیدن نعمتی جدید و یا تجدید نعمت

- هنگام دور شدن نقمت و بلایی از انسان و نیز یاد آوری آن ها

- پس از توفیق یافتن در به جا آوردن عملی نیک یا ترک گناه

- هنگام مشاهده فرد مبتلا به بلایی و دیدن فاسق. [۱۹]

سجده ی سهو



سجده سهو از آن مواردی است که اغلب نمازگزاران آن را تجربه می کنند و همه باید با مواردی که در آن سجده سهو واجب می شود آشنا باشند. برای چند چیز بنابر احتیاط واجب باید سجده سهو به جا آورد:

ـ کلام بی جا در نماز.

ـ سلام بی جا.

ـ سجده فراموش شده.

ـ تشهد فراموش شده.

ـ اگر به جای ایستادن سهوا بنشیند، یا به جای نشستن برخیزد.

ـ در شک میان (۴ و ۵) بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام کند، بعدا دو سجده سهو به جا آورد.

دستور سجده سهو این گونه است که بعد از نماز (در حال نشسته)، بلافاصله نیت سجده سهو کند و بعد به سجده رود و گوید: «بسم الله و بالله السلام علیک أیها النبی و رحمة الله و برکاته» یا «بسم الله و بالله اللهم صل علی محمد و آل محمد». سپس سر از سجده برمی دارد و می نشیند، دوباره به سجده می رود و همان ذکر را می گوید و بعد از آنکه سر از سجده برداشت تشهد می خواند و سلام می دهد. سجده سهو باید رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پیشانی را نیز به چیزی گذارد که سجده نماز بر آن جایز است.



سجده های تلاوت

سجده تلاوت که از آن به سجده عزیمه نیز یاد می شود سجده ای است که به سبب تلاوت آیات سجده در قرآن، بر شخص مسلمان واجب یا مستحب می گردد.[۲۰] آیات سجده پانزده آیه است که سجده در چهار آیه، واجب و در ۱۱ آیه، مستحب است.[۲۱] در ۱۱ مورد، سجده کردن مستحب است.

۱- سوره اعراف (آیه ۲۰۶ آخر سوره)، وقتی که به «و له یسجدون» رسید.

۲- سوره رعد (آیه ۱۵) وقتی که به «و ظلالهم بالغدو و الاصال» رسید.

۳- سوره نحل (آیه ۴۹ و ۵۰) وقتی که به «و یفعلون ما یؤمرون» رسید.

۴- سوره بنی اسرائیل (آیه ۱۰۷ تا ۱۰۹) وقتی که به «و یزیدهم خشوعا» رسید.

۵- سوره مریم (آیه ۵۸)، وقتی که به «خروا سجدا و بکیا» رسید.

۶- سوره حج (آیه ۱۸)، وقتی که به «یفعل ما یشاء» رسید.

۷- سوره حج (آیه ۷۷)، وقتی که به «و افعلوا الخیر» رسید.

۸- سوره فرقان (آیه ۶۰)، وقتی که به «و زادهم نفورا» رسید.

۹- سوره نمل (آیه ۲۵ و ۲۶)، وقتی که به «رب العرش العظیم» رسید.

۱۰- سوره ص (آیه ۲۴)، وقتی که به «و خر راکعا و أناب» رسید.

۱۱- سوره انشقاق (آیه ۲۱)، وقتی که به «إذا قرئ» رسید.



همچنین در چهار سوره از قرآن مجید آیه های سجده واجب قرار دارند؛ این آیه ها عبارتند از:

۱ـ سوره «سجده»، سورة ۳۲، آیه ۱۵.

۲ـ سوره «فصلت»، سورة ۴۱، آیه ۳۸.

۳ـ سوره «النجم»، سورة ۵۳، آیه ۶۲.

۴ـ سوره «علق»، سورة ۹۶، آیه ۱۹.

(هر گاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش کند باید فورا به سجده رود).

در سجده واجب قرآن، باید پیشانی را بر چیزی بگذارد که سجده نماز بر آن جایز است (بنابر احتیاط واجب). و ذکر گفتن واجب نمی باشد. سوره های سجده دار را نباید در نماز خواند و موجب بطلان نماز می شود[۲۲]. بر فرد جنب و حائض حرام است خواندن کلمه یا آیه ای از این سوره ها؛ چه آیه سجده باشد یا آیات دیگر این چهار سوره. [۲۳]

منابع:



۱- آیه ۴۹ سوره نحل.

۲- ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.

۳- بحارالانوار، ج ۸۲، ص۱۳۹.

۴- آیه ۵۵ سوره طه.

۵- ترجمه مهدی الهی قمشه ای

۶- غرر الحکم : ۲۲۱۰- ۲۲۱۱

۷- کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، ج۳، ص۲۶۶.

۸- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰، ص۳۴۶.

۹- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۷۹، ص۲۳۳.

۱۰- آیه ۷۲ سوره ص.

۱۱- مستدرک سفینه البحار، نمازی شاهرودی، علی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۸ قمری، چاپ: اول، ج ۴، ص ۱۸۹، ماده «رکع».

۱۲- الإحتجاج علی أهل اللجاج، طبرسی، احمد بن علی، محقق / مصحح: خرسان، محمد باقر، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ قمری، چاپ: اول، ج ۱، ص ۲۴۷– بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ قمری، چاپ: دوم، ج ۶۵، ص ۲۶۵، الأخبار.

۱۳- مستدرک سفینه البحار، نمازی شاهرودی، علی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۸قمری، چاپ: اول، ج ۴، ص ۴۷۴، ماده «سجد».

۱۴- سوره قلم، آیه ۴۲

۱۵- ترجمه انصاریان

۱۶- سوره حجر، آیه های ۹۷ و ۹۸.

۱۷- امالی الطوسی: ۶۶۴ / ۱۳۸۹ منتخب میزان الحکمة: ۲۶۴

۱۸- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج ۱، ص۳۳۱.

۱۹- نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۳۴-۲۴۰؛ یزدی، العروة الوثقی ، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۴-۵۸۵؛ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.

۲۰- فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۳۹۱

۲۱- جواهرالکلام، جلد ۱۰،ص ۲۱۰-۲۱۴

۲۲- تحریر الوسیله، امام خمینی، ج ۱، ص۱۶۹

۲۳- تحریر الوسیله، امام خمینی، ج ۱، ص۴۰

انتهای پیام/