به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد، علیرضا معاف در یادداشتی به تشریح معنای لغت «ارتجاع» در قرآن اشاره نمود که متن آن بدین شرح می باشد:

رهبر انقلاب در سخنرانی روز ۱۴ خرداد، نسبت به خطر نفوذ جریان ارتجاع هشدار دادند و مصداق و معیار جدیدی از «ارتجاع» ارائه فرمودند که آن، اندیشه و سبک زندگی غربی است.

اصولا یکی از کارویژه های رهبران حکیم و هوشمند، استعاره سازی، مفهوم سازی و ارائه تعارف جدید نسبت به واژگانی است که به اشتباه مفهوم پردازی و مصداق یابی شده اند. رهبر انقلاب نیز در طول دوران رهبری شأن به صورت بسیار حرفه ای و ادیبانه و استادانه به این کار پرداخته اند. در حالی که غرب گرایان داخلی همواره گرایش به غرب و غرب پرستی و سبک زندگی غربی که در واقع نوعی عقب گرد و ارتجاع است را پیشرفت جلوه می دهند و از سوی دیگر، گرایش به اسلام و پایبندی به احکام اسلامی را «ارتجاع» جلوه می دهند، رهبر انقلاب بسیار هوشمندانه و زیبا، واژه «ارتجاع» را در یک مختصات و نظام مفهومی جدید بکاربردند و گرایش به افکار منحط، شکست خورده و خانواده ستیز غربی را «ارتجاع» دانستند و واژه «ارتجاع» را در جای صحیح خود بکار بردند. واکنش جریان غربگرا به این موضوع هم نشان دهنده این واقعیت است که این مفهوم سازی و تعریف جدید، بسیار دقیق و هوشمندانه و نقطه زن اتفاق افتاده است.

این مفهوم پردازی و مصداق یابی رهبر انقلاب برای «ارتجاع»، ریشه در مفاهیم و گفتمان قرآنی دارد که در ادامه به تحلیل آن خواهیم پرداخت.



نگاه قرآن به مفهوم «ارتجاع» ارتجاع، یعنی بازگشت خسارت بار به عقب؛ و هر اندیشه ای که نتیجه اش عقب گرد و پسرفت انسان باشد، نه پیشرفت او به سمت اهداف متعالی، اندیشه ای ارتجاعی است.

قرآن کریم در موارد متعددی، گفتمان ها و مکاتب غیروحیانی و مادی که موجب انحطاط و عقب گرد انسان ها می شوند را در تقابل با گفتمان وحیانی اسلام انقلابی (که عمل به آن، موجب پیشرفت مادی و معنوی انسان ها و جوامع است) تعریف نموده و مؤمنان انقلابی را از بازگشت به گذشته تاریک و تباهی که در آن گذشته، اندیشه و سبک زندگی شأن مبتنی بر مکاتب مادی و غیروحیانی بود، برحذر می دارد.

قرآن کریم در یک آیه شریفه می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا إن تطیعوا الذین کفروا یردوکم علی أعقابکم فتنقلبوا خاسرین * بل الله مولاکم و هو خیر الناصرین؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از کسانی که کافر شده اند اطاعت کنید شما را به عقب باز می گردانند و سرانجام زیانکار خواهید شد. (آنها سرپرست شما نیستند) بلکه سرپرست شما خدا است و او بهترین یاوران است.» (آل عمران: ۱۵۰-۱۴۹) در این آیه شریفه ابتدا خداوند مؤمنان را از خطر ارتجاع که در نتیجه تبعیت از نسخه های غیروحیانی و پذیرش ولایت دشمنان خداست، برحذر می دارد و آن را موجب خسارت می داند و سپس پیشرفت واقعی در پرتو پذیرش عملی ولایت خداوند و یاری او قابل تحقق می داند.

شبیه به این مضمون در آیه دیگری نیز تکرار شده است. ابتدا اطاعت از دشمنان و اندیشه آنان را موجب بازگشت به دوران تباهی و سیاهی می داند: «یا أیها الذین آمنوا إن تطیعوا فریقا من الذین أوتوا الکتاب یردوکم بعد إیمانکم کافرین؛ ای کسانی که ایمان آورده اید اگر از جمعی از اهل کتاب اطاعت کنید شما را پس از ایمان به کفر بازمی گردانند.» (آل عمران: ۱۰۰) و سپس در آیه بعد راه پیشرفت و تعالی را اعتصام به خداوند و تبعیت از نسخه ای که کتاب خدا و پیامبر خدا معرفی نموده اند، بیان می دارد: «و کیف تکفرون و أنتم تتلی علیکم آیات الله و فیکم رسوله و من یعتصم بالله فقد هدی إلی صراط مستقیم؛ و چگونه ممکن است شما کافر شوید با اینکه (در دامان وحی قرار گرفته اید) و آیات خدا بر شما خوانده می شود و پیامبر او در میان شماست، (بنابراین به خدا تمسک جویید) و هرکس به خدا تمسک جوید به راه مستقیم هدایت شده است. (آل عمران: ۱۰۱)

همچنین خداوند در آیه دیگری در ضمن هشدار به مسلمانان متزلزلی که در جنگ احد شایعه کشته شدن پیامبر اکرم (ص) را باور کرده بودند، دوره سیاه و تباه جاهلیت را دوره ارتجاعی و عقبگرد معرفی کرده و می فرماید: «و ما محمد إلا رسول قد خلت من قبله الرسل أ فإن مات أو قتل انقلبتم علی أعقابکم و من ینقلب علی عقبیه فلن یضر الله شیئا و سیجزی الله الشاکرین؛ محمد (ص) فقط فرستاده خدا بود و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب بازمی گردید (و کافر می شوید)؟ و هرکس به عقب بازگردد، هرگز ضرری به خدا نمی زند؛ و به زودی خداوند شاکران (و استقامت کنندگان) را پاداش خواهد داد.» (آل عمران: ۱۴۴) امروزه نیز پیروی از اندیشه و سبک زندگی جاهلیت مدرن، همان چیزی است که قرآن کریم آن را ارتجاع توصیف می نماید: «انقلبتم علی أعقابکم».

بیماردلان و جریان نفاق داخلی، مروجان اندیشه های ارتجاعی همچنین خداوند متعال در آیه دیگری، منافقان و بیماردلان را مروج اندیشه ارتجاع می داند: «و إذ یقول المنافقون و الذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا الله و رسوله إلا غرورا * و إذ قالت طائفة منهم یا أهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا؛ بخاطر بیاورید زمانی را که (در جنگ احزاب) منافقان و آنها که در دل هایشان بیماری بود می گفتند خدا و پیامبرش جز وعده های دروغین به ما نداده اند. *و نیز به خاطر بیاورید زمانی را که گروهی از آنها گفتند: ای اهل یثرب (مردم مدینه)! اینجا جای توقف شما نیست، بازگردید.» (احزاب: ۱۳-۱۲) هرچند منظور از تعبیر «فارجعوا» در این آیه شریفه، «بازگشت به خانه ها» است، اما می توان این تعبیر را نمادی از بازگشت به گذشته سیاه و پر از انحطاط مسلمانان نیز دانست.

در واقع با نگاهی عمیق تر و ریشه ای تر می توان گفت این توصیه منافقان به مسلمانان برای «بازگشت به خانه» در میانه جنگ احزاب، در واقع توصیه به بازگشت به همان گذشته تلخی است که مردم اسیر اندیشه و سبک زندگی مادی غیروحیانی بودند.

ارتجاع را در معنای جدید استفاده کنیم نتیجه آنکه در اندیشه قرآنی، «ارتجاع» در گروه خاصی منحصر نشده است، بلکه قرآن کریم، هر اندیشه «غیروحیانی» و مبتنی بر ماده و دنیاپرستی که موجب انحطاط انسان ها و جوامع انسانی شود را اندیشه ارتجاعی می داند. در دنیای امروز، این تعریف قرآنی از ارتجاع که رهبر انقلاب نیز آن را بیان داشتند، طیف وسیعی از مکاتب و اندیشه ها را در بر می گیرد که در رأس آنها، مکاتب مادی و غیر وحیانی غربی است؛ مکتبی که امروزه آثار زیان بار اخلاقی و اقتصادی و سیاسی اش بر همه نمایان شده است.