محمود عرب خدری؛ معاون پژوهشی پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری

سابقه سکونت انسان در ایران به چند هزار سال می رسد. ایرانیان از گذشته با درک شرایط و متناسب با محدودیت های اقلیمی و خاک و زمین، فنون متعددی را برای توسعۀ کشاورزی و بهره برداری بهتر از منابع طبیعی ابداع کرده اند. برخی از فنون یک منظوره بوده و فقط برای هدف خاص به کار می رفته اند. در مقابل برخی دیگر چندمنظوره بوده و به صورت هم زمان تولید محصولات زراعی، گسترش دامداری و تولید علوفه و میوه و چوب را سبب شده است.

در بسیاری از موارد، اقدامات انجام یافته برای بهره برداری از آب و خاک علاوه بر نقش در تولید، در حفاظت آب و خاک، مهار سیلاب ها و تغذیۀ آبخوان ها نیز مؤثر بوده اند. گاهی با استفاده از این روش ها و فنون، امکان زنده ماندن و استقرار جمعیت در شرایط بسیار سخت به وجود آمده و بیابان ها به عقب رانده شده است. چنین شیوه های توسعۀ منابع آب و خاک که به صورت سنتی و تجربی توسط مردم کسب شده و به اجرا درآمده اند را می توان تحت عنوان دانش بومی آبخیزداری طبقه بندی کرد.

دانش بومی آبخیزداری مزایای متعدد دارند که از جمله آن می توان به سادگی و کم هزینه بودن، اطمینان از توازن بوم شناختی، استفادۀ کمتر از سازه های دائمی – که ممکن است زیان آور باشند- و مشارکت مردمی را می توان اشاره کرد.

با توجه به اهمیت موضوع، در سال های اخیر پژوهش های متعددی برای شناسایی این روش ها در پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری و سایر مراکز تحقیقاتی کشور و دانشگاه ها انجام شده است. برخی از این تحقیقات به طور خاص روی یک روش سنتی به طور عمیق متمرکز شده اند. در مقابل تعدادی دیگر به صورت اجمالی، مجموعه ای از روش های سنتی موجود در یک منطقه را شناسایی و معرفی کرده اند.

عمده روش هایی که جزء دانش بومی آبخیزداری قلمداد می شوند را می توان در ۶ دسته به شرح زیر طبقه بندی کرد:

روش های کشاورزی با سیلاب: استحصال جریان های رودخانه ای با حجم و گل آلودگی زیاد از قبیل بندسار، خوشاب و دگار روش های کشاورزی با رواناب: استحصال رواناب از سرشاخه ها و دشت ها با شدت و گل آلودگی کمتر از قبیل دربند، بندسار آب راه های و سنگ چال روش های جمع آوری آب باران در مخازن برای شرب انسان، دام و کشاورزی از قبیل آب انبار، آب بندان، هوتک، پرچ و گل روش های کشاورزی در دامنه ها از قبیل سکوبندی و پشته های ابرویی روش های تغذیۀ قنات و چاه ها نظیر کشت زوری، گبربند و چاه نزو روش های مبارزه با فرسایش بادی و تثبیت ماسه های روان از قبیل بادشکن، بهلی و تنگ بستن

یکی از اقدامات ارزنده در خصوص جمع آوری و انتشار دانش بومی آبخیزداری در کشور که با حمایت انجمن علمی آبخیزداری ایران به انجام رسید چاپ کتاب روش های سنتی حفاظت خاک و آب در ایران در سال ۱۳۸۷ است. در قالب این کتاب ۴۰ دانش بومی از اقصی نقاط کشور بر اساس منابع و پژوهش های موجود در آن زمان معرفی شده است. به این منظور ابتدا هریک از روش ها تعریف و سپس هدف از اجرای آن توسط مردم و همین طور اهداف جانبی آبخیزداری که به دست آمده بیان شده است. در مرحلۀ بعد علاوه بر ذکر مختصر شرایط آب وهوایی، نحوۀ اجرای هریک از روش ها تشریح شده است. در انتها بر اساس منابع و مراجع مورد استفادۀ سایر مشخصات که می تواند در شناسانیدن بیشتر روش های آبخیزداری سنتی مفید واقع شود بیان شده و برخی از اشکالات موجود به همراه راه های اصلاح آنها ارائه شده است.

گام مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد، قرار دادن دانش بومی آبخیزداری در برنامه های درسی دانشگاهی کشور است. با تحقق این موضوع و آشنا شدن دانش آموختگان با روش های آبخیزداری سنتی آبخیزداری، انتظار می رود که دانش بومی سهم بیشتری از اقدامات آبخیزداری دستگاههای اجرایی را در قالب مشارکت روستاییان به خود اختصاص دهد. به طور قطع با درگیر شدن جامعۀ مهندسی با دانش بومی به حل مشکلات این روش ها به ویژه عدم تطابق آن با رشد جمعیت و نیاز به نیروی کار زیاد نیز کمک می شود. بدیهی است چنانچه این روش ها با دانش نوین و امکانات و تجهیزات جدید هماهنگ شوند، به دلیل آنکه کارایی خود را نشان داده و همراه با مشارکت مردمی هستند نتایج موفقیت آمیزی به دنبال خواهند داشت.

انتهای پیام/