به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر یادداشتی از قاسم پور حسن استاد دانشگاه، است که در ادامه می خوانید؛

شرایط تحقق جریان فکری به مکتب

اصطلاح «مکتب»، اصطلاح متأخری است؛ اگر این سخن درست باشد که بعد از هانری کربن، ما به دوره های تاریخی فلسفه خودمان، عنوان مکتب دادیم. در عین حال به نظر می رسد که اصطلاح جاافتاده ای است و می توان ویژگی هایی را برای یک مکتب فلسفی بیان کرد.

یکی از مهم ترین خصلت هایی که باید در امری به خصوص در حوزه حکمت وجود داشته باشد تا به آن عنوان مکتب اطلاق کرد، اجتماع فیلسوفان و شاگردان آنها و آثارشان در یک دوره خاص است، البته مکتب به طور دقیق، خاص تر از «سنت» است.

ویژگی اول مکتب این است که باید استادی، شاگردانی، آثاری، ابداعات و ابتکاراتی گردهم آیند تا اصطلاح مکتب به آن اطلاق شود. نکته دوم درباره مکتب، گسست معرفتی نسبت به دوره های پیشین است، این ویژگی سبب می شود تا علی رغم اینکه ممکن است تداوم یک فکر را شاهد باشیم، اما دخل و تصرف و ابتکارات و گسست هایی را نسبت به دوره های پیشتر مورد ملاحظه قرار دهیم. نکته سوم اینکه، به لحاظ دستاوردهایی که تفکری می تواند از خود بر جای بگذارد به آن مکتب اطلاق می کنیم و این مکتب می تواند در دوره های بعد صاحب نوپیروانی باشد که واکاوی و بازسازی آنرا صورت دهند.

ویژگی های خاص مکتب تهران

آیا مکتب تهران ادامه و تداوم مکتب اصفهان یا به طور خاص حکمت متعالیه هست یا خیر؟



در مکتب تهران مناقشه ای وجود دارد؛ عده ای معتقدند این مکتب چیزی غیر از شرح و تقریر حکمت متعالیه نیست. عده ای دیگر اعتقاد دارند شاید بتوان گفت که مکتب تهران به خصوص با آقامحمدرضا قمشه ای و استاد برجسته اش یعنی آقا سید رضی لاریجانی مازندرانی حکمت، فلسفه و عرفان در مکتب تهران بسیار برجسته تر از مکتب اصفهان شکل گرفته است.

حقیقت این است که در مکتب تهران یک بینش کاملا مشائی، یعنی ابوالحسن میرزای جلوه وجود دارد که انتقادات بنیادینی را به ملاصدرا بیان می کند. در رسالات و تصحیحات مرحوم جلوه کاملا این مسأله نمایان است.

نباید تصور کنیم مکتب تهران، به مثابه تکرار مکتب اصفهان است، چون حقیقت این است که در مکتب تهران، تمهیدالقواعد به عنوان یکی از رکن های رکین و مهم ترین بنیاد تلقی عرفانی در میان حکما جریان دارد. مطالعه آثار ابن عربی و صدرالدین قونوی و سیدحیدر آملی به عنوان یکی از پایه های مهم در مکتب تهران تلقی می شود.

نکته دیگری که در مکتب تهران اتفاق می افتد مواجه اساسی با مغرب زمین است که با آقاعلی مدرس زنوزی اتفاق می افتد، لذا یکی از ویژگی های مکتب تهران توجه به فلسفه غرب است که تاکنون هم ادامه دارد و ثمراتی که اکنون در نقد و بررسی و فهم فلسفه غرب وجود دارد از نتایج دوره دوم مکتب تهران است که با آثار و تفکر آقاعلی مدرس زنوزی شکل گرفته است.



سرانجام مکتب تهران

مکتب تهران تا علامه طباطبایی به درستی انتقال پیدا می کند و با تعداد بسیاری از متفکران برجسته و حکیمان بزرگ در دوره مکتب تهران به خصوص در دوره میانه مواجه هستیم. ثمره همه اینها در مرحوم عصار و علامه طباطبایی و دیگران تجلی پیدا می کند و امروز هم که ادامه مکتب تهران را داریم از باقی ماندگان و شاگردان علامه طباطبایی و مکتب تهران هستند.

در دوره اول و پایانی مکتب تهران تعداد اندکی حکیم حضور داشتند اما زمانی که مکتب تهران رشد کرد طبیعتا شاگردان بسیاری را پرورش دادند.

به نظر می آید وضع کنونی فلسفی و حکمی ما نسبت به دوره میانه مکتب تهران بسیار غنی تر است یعنی اکنون در فلسفه اسلامی نه تنها اساتید و محققان برجسته ای داریم، بلکه این محققان توجه جدی به سایر مکاتب فلسفی پیدا کردند.

لذا مکتب تهران ادامه دارد به انضمام اینکه مکتب تهران سبب شد که مکتب قم در دوره حاضر شکل بگیرد و ثانیا غنای بحث و عمق مطالبی که اکنون در حکمت الهی و فلسفه اسلامی داریم نه تنها کمتر نیست بلکه به همان تراز و میزانی است که ما در مکتب تهران شاهد آن بودیم.

مکاتب و جریانات فلسفی حال حاضر در ایران

در دوره حاضر ادامه مکتب تهران را شاهدیم، یعنی اکنون هم شرح اندیشه های فلسفی ملاصدرا، ابن سینا و سهروردی را داریم و هم به وفور هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی خوانده می شود.

در دوره مکتب تهران، آثار فارابی خوانده نمی شد، اما اکنون حجم زیادی از آثار فارابی مطالعه می شود.

در دوره مکتب اصفهان و تهران بسیاری از مکاتب غربی که اکنون مورد بحث قرار می گیرد خوانده نمی شد، اما امروزه حتی کارهای تطبیقی انجام می شود.

نکته مهم این است که اولا اکنون واجد حیات فلسفی در ایران هستیم. ثانیا این حیات فلسفی لزوما صبغه اسلامی دارد. صبغه فلسفه قاره ای یا تحلیلی غربی ندارد، اما از آنها کمک می گیرد و ثالثا در دوره حاضر فلسفه دارای رشد و گسترش است و متفکران بسیاری به شرح و تعلیم و پژوهش و نگارش مشغول هستند.

رابطه علامه طباطبایی با مکتب تهران

شاید مکتب قم را باید مربوط به دهه ۲۰ تلقی کنیم که در حال شکل گیری بود و ادامه هم پیدا کرد. زمانی که علامه طباطبایی از تبریز به قم آمدند را باید آغاز مکتب قم تلقی کنیم و حقیقت هم همین هست.

با وضعیتی که در قم به لحاظ تفکر فلسفی و به خصوص اقبالی که نسبت به اندیشه های فلسفی در دوره جدیدتر در غرب و مطالعات تطبیقی به وجود آمده، مکتب قم یکی از مکاتب مهم و برجسته در حکمت اسلامی است، اما در باب مکتب تهران حقیقت این است که گرچه علامه طباطبایی در نجف، تبریز و قم بودند، ولی ادامه دوره دوم مکتب تهران محسوب می شود، در علامه طباطبایی هم ابوالحسن میرزای جلوه و هم آقامحمدرضا قمشه ای و هم آقاسیدرضی لاریجانی دیده می شود.

به نظر می رسد همچنان که مکتب تهران را از شاگردان و ثمره و ذخیره ملاعلی نوری می دانیم علامه طباطبایی را باید باقی مانده و ذخیره مکتب تهران تلقی کنیم، البته تنها علامه طباطبایی نیست و مرحوم عصار را هم باید در نظر گرفت، ولی علامه طباطبایی در تداوم این مکتب بیش از دیگران سهم داشت.

حقیقت این است که تفکرات علامه طباطبایی به تفکرات مکتب تهران نزدیک است، گرچه علامه طباطبایی می تواند آغاز شکل گیری مکتب قم هم تلقی شود.