خبرگزاری مهر -گروه دین و آیین- فاطمه کهربایی: شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، کتاب هویت فرهنگی ما ایرانیان با زبان استوار و سخن دلپذیر آنچنان در ادب فارسی ریشه دوانده که گویی رکن اساسی در تجدید حیات آثار می باشد. اندیشه یکتاپرستی و اعتقاد به توحید در قلمرو شعر فردوسی، نخستین موضوعی است که از نظر ارزشهای دینی و اخلاقی اهمیت دارد. او به استناد حدیث «کل امر ذی بال لم یذکر فیه بسم الله الرحمن الرحیم فهو ابتر؛ هر کار مهمی که در آن نام خدا برده نشود، به فرجام نمی رسد»،اثر جاودان خود را با یاد و نام مبارک خداوند آغاز می کند:

به نام خداوند جان و خرد / کزین برتر اندیشه بر نگذرد

خداوند نام و خداوند جای / خداوند روزی ده رهنمای

حکیم ابوالقاسم فردوسی بر مباحث کلامی دینی تسلط دارد. یکی از نشانه های بلندنظری مذهبی وی این است که می گوید: مردمان به اندیشه های کوتاه بی بنیاد خود مغرور می شوند و غالبا حق را که در همه جا جلوه گر است، تنها از دریچه پندار خام خویش می نگرند، اما او حقیقت ادیان را مانند ذات الهی، یکی می داند و از تفرقه های بی مایه مردم به تأثر و افسوس یاد می کند. با سید حسین شهرستانی مدیرگروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در این خصوص به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:

شهرستانی گفت: فردوسی در تاریخ فرهنگ و ادب فارسی لقبی پیدا کرده است که نشان دهنده جایگاه او است و آن لقب حکیم است و این عنوان بیهوده هم نبوده است، از آنجا که مهم ترین مفهوم با فضیلت شاهنامه خرد و خردمندی است و خود شاهنامه با «به نام خداوند جان خرد» شروع می شود و ستایشی و در باب خرد است. وی ادامه داد: فردوسی ملقب به حکیم ابوالقاسم فردوسی است، یعنی به عنوان یک شاعر و ادیب شناخته نمی شود بلکه به عنوان یکی از پایه گذاران حکمت در ایران بعد از اسلام شناخته می شود و حکمت هم در سراسر فرهنگ ها نه فقط فرهنگ ایرانی، اما به طور خاص در فرهنگ ایرانی اسلامی به توحید متصل است.

این پژوهشگر در ادامه توضیحاتش بیان داشت: حکیم حتما کسی است که از ظواهر و کثرات نمودها عبور می کند و به اصل و بنیاد جهان می رسد و فردوسی هم بارها به این مساله توجه داشته می گوید: هر آن کس که دارد روانش خرد / سر مایه کارها بنگرد..» و خردمند را کسی می داند که به اصل امور به خاستگاه جهان که خدای تعالی است می پردازد. کسی که خداشناس نیست را بی خرد می داند و می فرماید: ستون خرد دانش ایزد است. یا دانش ایزدی است. خدا شناسی اصل و اساس خردمندی است. همین مساله خردمند و حکیم به مساله توحید توجه می کند و هم دیباچه گرانقدر شاهنامه که یکی از بخش های جاودانه ادبیات فارسی است: به نام خداوند جان و خرد / کزین برتر اندیشه برنگذرد … تا آخر یک طرح توحیدی را ارائه می دهد که آن توحید هم با توحید روایات اهل بیت، توحید شیعی و معتزلی چون باب کلامی بین تشیع و معتزله قرابت های کلام و اصول کلامی وجود دارد و نگاه معتزله و شیعه به هم نزدیک است چون معتزله و شیعه هم از روایات اهل بیت استفاده می کنند در واقع توحیدی که ارائه می شود اینجا با مرام و رویکرد روایات اهل بیت خیلی سازگاری دارد به هر حال فردوسی که شیعه دوازده امامی است از این تعبیر استفاده کرده است.



شهرستانی در ادامه بیان داشت: جالب است بدانید که در دربار سلطان محمود غزنوی که سنی مذهب و تحت تأثیر گرایشات اشعری زمان خودش است و خیلی نگهبان آستان خلافت بغداد است، طبق گزارش نظام عروضی یکی از اتهاماتی که باعث می شود فردوسی قدرش دانسته نشود و آن طور که بایسته است از او قدردانی نشود همین گرایش توحیدی است که در واقع گرایش خاص تشیع او است که آنجا می گوید: به بینندگان آفریننده را نبینی مرنجان دو بیننده را… خب برای دیدن بسیاری از اشاعره خدا را دیدنی می دانستند که فردوسی صراحتا رؤیت پذیری خدا را نفی می کند و می گوید ما خدا را نمی توانیم بشناسیم که این هم با فلسفه اسلامی سازگار است و هم با تفکر شیعی.

مدیرگروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه اظهار داشت: اما در خصوص نبوت و ولایت آن را اصول به هم پیوسته می داند، البته در بحث توحید اگر بخواهیم تکمله ای داشته باشیم در خود متن داستان ها در خود دیباچه که مستقیما درباره خدا صحبت می کند در متن داستان ها این توکل توحید خودش را نشان می دهد.مثلا در هفت خوان رستم همه اش توحید و توکل است. در اسفندیار و دیگر شخصیت های دیگر هم همین طور است که در واقع اتکا به نیروی یزدان و اینکه تقدیر جهان به چرخ و بخت واگذار نشده است، نهایتا خداوند است که گرداننده تقدیر است این در شاهنامه بارها تکرار شده است و این تفاوت فردوسی و خیام است.



شهرستانی ادامه داد: دهری مسلکی را شاید بتوانیم در خیام مشاهده کنیم ولی در شاهنامه این طور نیست امور به روزگار و دهر واگذار نشده، اگر چه برخی از محققان ادبیات فارسی نفهمیدند فرق فردوسی را و با بینش های خیامی، فردوسی را تحلیل می کنند و در واقع به نحوی آن ایده ی چرخ و فلک و دهر را در فردوسی برجسته تر از آنچه که هست می بینند، در حالی که فردوسی این طور نیست و در جای دیگر ماجرا نشان می دهد که آسمان و روزگار یک مفهوم مهمی در ادبیات قدیم ما در شعر فردوسی کنار زده می شود و البته ایده چرخ و آسمان و فلک و تاثیرش بر احوالات زمین بر شاهنامه وجود دارد، منتها فردوسی نهایتا معتقد است عامل ظاهری چرخ و فلک و مهر باشد ولی در نهایت خداوند است که تقدیر را در جهان جاری می کند و در پس پرده خداوند مسبب الاسباب است. و این در داستان ها خودش را نشان می دهد و شخصیت های پهلوان کسانی هستند که توکل شأن به خدا است و خودشان را به خدا می سپارند.

این پژوهشگر در ادامه بیان داشت: در مورد بحث نبوت و ولایت باز در دیباچه فردوسی تکلیفش را مشخص می کند و می گوید: به نبی و وصی آب شوی.. و ولایت حضرت امیر را مطرح می کند که خاک پای حیدرم… مرام و مسلک خودش را آشکار می کند و به مخاطب هم می گوید این مرام من است و هر کس می خواهد با من همراه شود و هر کس نمی خواهد همراه نشود و راه خودش را برود. و بعد می گوید: چنین است و این رسم راه من است. گر این برآید گناه من است …. خوشت می آید یا بدت می آید این گناه من است. و من به این گناه افتخار می کنم. اگر این رافضی گری است من به این افتخار می کنم.

که همین هم گناه دومش در درباره محمود غزنوی است و اتهام دومش همین توحید ولایت بوده است. نظامی عروضی کمتر از یک قرن بعد از فردوسی گزارشی که ارائه می دهد این است که در دربار محمود غزنوی دو گناه برایش شمرده بودند یکی توحید بوده است و یکی ولایت. فردوسی کسی بود که قائل بود خدا دیده نمی شود و در آن دوران اینها اشعری بودند و خدا را رؤیت پذیر می دانستند و گناه دومش هم این بوده است که حدیث سفینه و کشتی نجات را در اشعارش داشته است و ذکری از خلفا نمی آورد و ولایت امیرالمومنین را مطرح می کند و این هم بخش دوم اتهام او است. هزینه ی این دو اعتقادش را هم داده است توحید و ولایت.