حوزه علمیه و جای خالی مطهری
به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام محمدعلی عبداللهی، استاد فلسفه دانشگاه تهران (پردیس فارابی) در یادداشتی به مناسبت ایام شهادت استاد مرتضی مطهری با عنوان حوزه علمیه و جای خالی مطهری به اهمیت اندیشه های شهید مطهری پرداخته است:
استاد مطهری حق بزرگی بر فرهنگ و دانش ما دارد. آثار، گفتار و روش او در تعلیم و تعلم پس از گذشت چهل سال هنوز تازه است. سیره علمی و عملی او برای معلمان و استادان ما نمونه عینی یک راه و روش تأثیرگذار است. نگارنده در این یاد داشت می خواهد انگشت تأکید بر چند نکته بگذارد که مطهری را در میان استادان و متفکران دیگر برجسته کرده است:
۱- استاد مطهری در حالی که از استعداد کم نظیر و هوش سرشار برخوردار بود، پرکار و پر تلاش نیز بود. انسان های با هوش بیشتر خود را بی نیاز از تلاش می بینند. همین گمان نادرست باعث شده است بسیاری عمر هدر دهند و نتیجه دلخواه نگیرند. مطهری اما چنین نبود. کسانی که با او انس و الفتی داشته او را از نزدیک دیده اند می گویند پیوسته در حال مطالعه، تأمل و بررسی بوده است.
آنچه مطهری در جان و مغز خود از علم و دانش داشت آسان به دست نیامده بود، با تلاش و جستجو به دست آورده بود. تعاطی او با فلسفه داستانی جذاب دارد که در مقدمه ی کتاب خواندنی و مفید علل گرایش به مادیگری آورده است. او در همین مقدمه نشان داده است که چگونه توانسته است با راه یافتن به درس علامه طباطبایی و خواندن فلسفه، سرانجام ذهن پرسشگر خود را آرام کند. خواندن این مقدمه را به جوانان بویژه علاقمندان فلسفه توصیه می کنم.
۲- مطهری نتیجه و محصول حوزه علمیه است. اما این بدان معنا نیست که نظام تعلیم و تربیت حوزه علمیه، به خودی خود مطهری می پروراند. شاهد سخن من این است که هنوز جای مطهری در حوزه علمیه به صورت معنا داری خالی است. مثال مطهری نشان می دهد که آنچه در حوزه علمیه تعلیم داده می شود شرط لازم است اما کافی نیست. مطهری مانند دیگران در سنت تعلیمی حوزه علمیه تعلیم یافته بود، آنچه مطهری از علوم مختلف در حوزه علمیه نزد استادان فراگرفته بود دیگران نیز به همان خوبی فرا گرفته بودند اما آنچه مطهری را مطهری کرده است به گمان نگارنده چند چیز است که دیگران به آنها توجه نداشته ولی او توجه داشته است:
الف) تعلیم یافته های حوزه علمیه بیشتر (تأکید می کنم بیشتر آنها تا معدود استثناها را نادیده نگرفته باشم) کمتر کتاب می خوانند هرچند کتابی که می خوانند خوب، دقیق و عمیق می خوانند اما این کافی نیست. دانش آنها وسیع و همه جانبه نیست. آثار و گفتار مطهری نشان می دهد که او در موضوعاتی که به آنها پرداخته است از دانش وسیعی برخوردار بوده است.
ب) دانش آموخته های حوزه علمیه به تاریخ، ادبیات و جغرافیا توجه ندارند. بی توجهی به قلمروهای یاد شده آنان را در عمل یعنی در مقام نوشتن، بیان کردن و عرضه آنچه آموخته اند ناتوان می کند. مطهری هم تاریخ می دانست هم ادبیات. دانش او در باب تاریخ و ادبیات_ به معنای وسیع کلمه_ برای او این امکان را فراهم آورده بود که در مقام نوشتن نگارنده ای خوب و توانمند و در مقام خطابه و تبلیغ خطیبی کم نظیر اگر نگویم بی نظیر و در مقام تبیین مسائل دشوار علمی بی مانند باشد. راقم این سطور می داند که در دوران اخیر بعضی از این دانش ها و دانش های دیگری به عنوان درس جنبی در برنامه آموزشی حوزه علمیه گنجانده شده است، اما تا وقتی این نوع آموزش جنبی به نتیجه ای در خور منتهی نشود معلوم است که قرین توفیق نیست.
ج) بنان و بیان مطهری نشان می دهد که او می دانست آنچه از علوم مختلف فرا می گیرد به چه کار می آید. برای به کارگیری آنچه آموخته بود مهارت های لازم را به دست آورده بود. او به خوبی توانسته است اندیشه های نظری به ویژه فلسفی خود را به عرصه حیات اجتماعی زمان خود بکشاند. بسیاری از دانش آموخته های حوزه علمیه نمی دانند آنچه می آموزند به چه کار می آید و یا چگونه باید به کار آید. مطهری از این جهت برای حوزه یک نمونه است، باید سیره علمی و عملی مطهری به دقت بررسی و براساس آن برنامه ی آموزشی متناسب با روزگار ما تدوین شود.
۳- تعلیم و تعلم فقه در روزگار مطهری مانند روزگار ما وجه غالب و مسلط حوزه علمیه بوده است. دانش آموخته حوزه می بایست به مقام اجتهاد به معنای مصطلح دست می یافت تا مکان و منزلتی در میان حوزویان پیدا می کرد. یعنی وجه بارز یک عالم در حوزه علمیه این است که بتواند احکام شرعی را استنباط و رد فرع به اصل کند. سیطره فقه بر سایر دانش ها توازن علمی را بر هم می زند و کسی که در چنین محیط نامتوازن علمی رشد کند معلوم است که شخصیتی تک بعدی و نه لزوما متخصص خواهد داشت. هنوز هم به گمان من تغییرهای صورت گرفته در نظام آموزشی حوزه نتوانسته است توازنی قابل قبول و متناسب با نیازهای جامعه، پدید آورد …
مطهری اما به درستی تشخیص داده بود که شخص باید در حوزه علمیه مجتهد شود اما نه به معنای مصطلح بل به معنای اسلام شناس متخصص. طلبه در درجه اول اسلام شناسی است که در شاخه ای از دانش های مرتبط متخصص می شود.
مطهری مانند دیگران در حوزه علمیه، ادبیات عرب، منطق، معانی بیان، اصول و فقه فراگرفته بود. در فقه به درجه اجتهاد مصطلح نیز رسیده بود اما در عین حال باید مطهری را اسلام شناسی دانست که در فلسفه متخصص است. او در زمانه ی عسرت و غربت فلسفه به درستی تشخیص داده بود فلسفه بسیار مهم است. هر قوم و ملتی که فلسفه نداشته باشد فرهنگ و تمدن هم ندارد. ذهن تیز و جستجو گر مطهری که پاسخ پرسشهای خود را در فلسفه می یافت، این توفیق را داشت که از درس فیلسوفان بزرگی چون علامه طباطبایی و امام خمینی استفاده کند.
همراه و همزمان با مطهری بودند کسانی که فلسفه می خواندند و خوب هم می خواندند اما فلسفه خوانی و فلسفه دانی مطهری با دیگران چند تفاوت مهم داشت:
الف) مطهری در مقدمه مقاله پنجم کتاب مهم فلسفه و روش رئالیسم به درستی تذکر داده است که او و استادش علامه طباطبایی تلاش می کنند نظامی فلسفی به دست دهند. این سخن نشان می دهد که او دستگاه فلسفی خاصی دارد با این حال او در پاورقی های عالمانه و استادانه همان کتاب نشان می دهد که بر خلاف رویکرد فیلسوفان مسلمان پیش از خود دستگاه فلسفی مطلوب خود را دستگاهی بسته تلقی نمی کند. او دستگاه فلسفی خود را به روی هرگونه انتقاد و تولید فکر جدیدی باز گذاشت. بعضی به درستی توجه داده اند که مطهری از کانت فیلسوف بزرگ آلمانی تأثیر پذیرفته است و دریکی از پاورقی های روش رئالیسم نوشته است که: تا ذهن را نشناسیم نمی توانیم فلسفه داشته باشیم. آثار مطهری نشان می دهد که او با وجود منابع اندک بسیار تلاش کرده است دستگاه های فلسفی رقیب را درست و دقیق فهم کند و پس از آن درباره آنها داوری کند. مشهور است که مطهری در درسگفتارهای شرح منظومه وقتی سخنی از هگل نقل و نقد می کند، حمید عنایت (مترجم دو جلد کتابی که استیس در باره نظام فلسفی هگل نوشته است)، به نشانه ی اعتراض می گوید مگر شما هگل خوانده اید؟ از کجا می گوئید هگل چنین می گوید؟ مطهری می گوید سخن هگل را بر پایه کتابی که شما ترجمه کرده اید شرح وبسط می کنم. حمید عنایت از تعجب انگشت می گزد و مطهری می گوید: رب حامل فقه الی من هو افقه منه.
ب) دانش فلسفی مطهری و تلاش های او چنان درخشان است که فلسفه اسلامی را از چند جهت باید به قبل از مطهری وبعد از مطهری تقسیم کرد:
اولا؛ از جهت مقایسه و سنجش بحث های فلسفی مطهری را باید یک نقطه عطف تلقی کرد. او در بیشتر اثار خود به ویژه در روش رئالیسم و درس گفتارهای شرح مبسوط منظومه تلاش کرده است بحث های فلسفی مختلف را با یکدیگر مقایسه کند. او با چنین کاری بی شک به غنای بافت مطالعاتی فلسفه اسلامی کمک قابل توجهی کرده است.
ثانیا؛ به لحاظ روش شناختی نیز او گام بسیار مهمی در فلسفه اسلامی برداشته است. به ما آموخته است که چگونه برای تقرب به یک مسئله فلسفی و فهم دقیق آن، نخست باید پیشینه تاریخی آن را بررسی کرد. او در مقالات فلسفی نوشته است که وقتی می خواهد دیدگاه یک فیلسوف را بررسی کند از خود می پرسد که چرا این فیلسوف مسئله را چنین آغاز کرده و چنین به پایان رسانده است؟ آیا جور دیگری نمی شد؟
ثالثا؛ مطهری را باید پیشگام طرح بعضی از مسائل جدید فلسفی به ویژه معرفت شناسی دانست.
ج) مطهری فلسفه را دانشی مهم، مؤثر و کاربردی تلقی می کرده است. او تلاش کرده است نشان دهد چگونه فلسفه در حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و دینی بشر به کار می آید. او توانسته است با استفاده از نظرورزی و تحلیل فلسفی در قلمروهای مختلفی بحث کند، بنویسد و تأثیرگذار باشد.
۴- یکی از ویژگی های کم مانند مطهری رعایت اخلاق علمی است. او در مواجهه با تفکر رقیب و دفاع از باورهای خود، اخلاق پژوهش و اخلاق باور را رعایت می کرد. دردآوری و قضاوت جانب انصاف را نگه می داشت، با حوصله و دقت سخن رقیب را بررسی می کرد، با شجاعت، صراحت و غیرت از باورهای خود دفاع می کرد. من از این خصلت او به غیرت دینی تعبیر می کنم. غیرت دینی بحثی است مربوط به قلمرو اخلاق باور. او در مقدمه کتاب مهم، جذاب و خواندنی عدل الهی با خدای خود عهد کرده است که از باورهای دینی اش در برابر شبهات مخالفان و رقیبان دفاع کند. او در تمام عمر پرثمر علمی خود چنین کرد و سرانجام به همین دلیل نیز مغز او هدف گلوله کج اندیشان و متعصبان قرار گرفت و به شهادت رسید. در باب سیره علمی و عملی مطهری، نقش او در فرهنگ و دانش ما سخن بسیار می توان گفت و باید گفت.
استاد مطهری حق بزرگی بر فرهنگ و دانش ما دارد. آثار، گفتار و روش او در تعلیم و تعلم پس از گذشت چهل سال هنوز تازه است. سیره علمی و عملی او برای معلمان و استادان ما نمونه عینی یک راه و روش تأثیرگذار است. نگارنده در این یاد داشت می خواهد انگشت تأکید بر چند نکته بگذارد که مطهری را در میان استادان و متفکران دیگر برجسته کرده است:
۱- استاد مطهری در حالی که از استعداد کم نظیر و هوش سرشار برخوردار بود، پرکار و پر تلاش نیز بود. انسان های با هوش بیشتر خود را بی نیاز از تلاش می بینند. همین گمان نادرست باعث شده است بسیاری عمر هدر دهند و نتیجه دلخواه نگیرند. مطهری اما چنین نبود. کسانی که با او انس و الفتی داشته او را از نزدیک دیده اند می گویند پیوسته در حال مطالعه، تأمل و بررسی بوده است.
آنچه مطهری در جان و مغز خود از علم و دانش داشت آسان به دست نیامده بود، با تلاش و جستجو به دست آورده بود. تعاطی او با فلسفه داستانی جذاب دارد که در مقدمه ی کتاب خواندنی و مفید علل گرایش به مادیگری آورده است. او در همین مقدمه نشان داده است که چگونه توانسته است با راه یافتن به درس علامه طباطبایی و خواندن فلسفه، سرانجام ذهن پرسشگر خود را آرام کند. خواندن این مقدمه را به جوانان بویژه علاقمندان فلسفه توصیه می کنم.
۲- مطهری نتیجه و محصول حوزه علمیه است. اما این بدان معنا نیست که نظام تعلیم و تربیت حوزه علمیه، به خودی خود مطهری می پروراند. شاهد سخن من این است که هنوز جای مطهری در حوزه علمیه به صورت معنا داری خالی است. مثال مطهری نشان می دهد که آنچه در حوزه علمیه تعلیم داده می شود شرط لازم است اما کافی نیست. مطهری مانند دیگران در سنت تعلیمی حوزه علمیه تعلیم یافته بود، آنچه مطهری از علوم مختلف در حوزه علمیه نزد استادان فراگرفته بود دیگران نیز به همان خوبی فرا گرفته بودند اما آنچه مطهری را مطهری کرده است به گمان نگارنده چند چیز است که دیگران به آنها توجه نداشته ولی او توجه داشته است:
الف) تعلیم یافته های حوزه علمیه بیشتر (تأکید می کنم بیشتر آنها تا معدود استثناها را نادیده نگرفته باشم) کمتر کتاب می خوانند هرچند کتابی که می خوانند خوب، دقیق و عمیق می خوانند اما این کافی نیست. دانش آنها وسیع و همه جانبه نیست. آثار و گفتار مطهری نشان می دهد که او در موضوعاتی که به آنها پرداخته است از دانش وسیعی برخوردار بوده است.
ب) دانش آموخته های حوزه علمیه به تاریخ، ادبیات و جغرافیا توجه ندارند. بی توجهی به قلمروهای یاد شده آنان را در عمل یعنی در مقام نوشتن، بیان کردن و عرضه آنچه آموخته اند ناتوان می کند. مطهری هم تاریخ می دانست هم ادبیات. دانش او در باب تاریخ و ادبیات_ به معنای وسیع کلمه_ برای او این امکان را فراهم آورده بود که در مقام نوشتن نگارنده ای خوب و توانمند و در مقام خطابه و تبلیغ خطیبی کم نظیر اگر نگویم بی نظیر و در مقام تبیین مسائل دشوار علمی بی مانند باشد. راقم این سطور می داند که در دوران اخیر بعضی از این دانش ها و دانش های دیگری به عنوان درس جنبی در برنامه آموزشی حوزه علمیه گنجانده شده است، اما تا وقتی این نوع آموزش جنبی به نتیجه ای در خور منتهی نشود معلوم است که قرین توفیق نیست.
ج) بنان و بیان مطهری نشان می دهد که او می دانست آنچه از علوم مختلف فرا می گیرد به چه کار می آید. برای به کارگیری آنچه آموخته بود مهارت های لازم را به دست آورده بود. او به خوبی توانسته است اندیشه های نظری به ویژه فلسفی خود را به عرصه حیات اجتماعی زمان خود بکشاند. بسیاری از دانش آموخته های حوزه علمیه نمی دانند آنچه می آموزند به چه کار می آید و یا چگونه باید به کار آید. مطهری از این جهت برای حوزه یک نمونه است، باید سیره علمی و عملی مطهری به دقت بررسی و براساس آن برنامه ی آموزشی متناسب با روزگار ما تدوین شود.
۳- تعلیم و تعلم فقه در روزگار مطهری مانند روزگار ما وجه غالب و مسلط حوزه علمیه بوده است. دانش آموخته حوزه می بایست به مقام اجتهاد به معنای مصطلح دست می یافت تا مکان و منزلتی در میان حوزویان پیدا می کرد. یعنی وجه بارز یک عالم در حوزه علمیه این است که بتواند احکام شرعی را استنباط و رد فرع به اصل کند. سیطره فقه بر سایر دانش ها توازن علمی را بر هم می زند و کسی که در چنین محیط نامتوازن علمی رشد کند معلوم است که شخصیتی تک بعدی و نه لزوما متخصص خواهد داشت. هنوز هم به گمان من تغییرهای صورت گرفته در نظام آموزشی حوزه نتوانسته است توازنی قابل قبول و متناسب با نیازهای جامعه، پدید آورد …
مطهری اما به درستی تشخیص داده بود که شخص باید در حوزه علمیه مجتهد شود اما نه به معنای مصطلح بل به معنای اسلام شناس متخصص. طلبه در درجه اول اسلام شناسی است که در شاخه ای از دانش های مرتبط متخصص می شود.
مطهری مانند دیگران در حوزه علمیه، ادبیات عرب، منطق، معانی بیان، اصول و فقه فراگرفته بود. در فقه به درجه اجتهاد مصطلح نیز رسیده بود اما در عین حال باید مطهری را اسلام شناسی دانست که در فلسفه متخصص است. او در زمانه ی عسرت و غربت فلسفه به درستی تشخیص داده بود فلسفه بسیار مهم است. هر قوم و ملتی که فلسفه نداشته باشد فرهنگ و تمدن هم ندارد. ذهن تیز و جستجو گر مطهری که پاسخ پرسشهای خود را در فلسفه می یافت، این توفیق را داشت که از درس فیلسوفان بزرگی چون علامه طباطبایی و امام خمینی استفاده کند.
همراه و همزمان با مطهری بودند کسانی که فلسفه می خواندند و خوب هم می خواندند اما فلسفه خوانی و فلسفه دانی مطهری با دیگران چند تفاوت مهم داشت:
الف) مطهری در مقدمه مقاله پنجم کتاب مهم فلسفه و روش رئالیسم به درستی تذکر داده است که او و استادش علامه طباطبایی تلاش می کنند نظامی فلسفی به دست دهند. این سخن نشان می دهد که او دستگاه فلسفی خاصی دارد با این حال او در پاورقی های عالمانه و استادانه همان کتاب نشان می دهد که بر خلاف رویکرد فیلسوفان مسلمان پیش از خود دستگاه فلسفی مطلوب خود را دستگاهی بسته تلقی نمی کند. او دستگاه فلسفی خود را به روی هرگونه انتقاد و تولید فکر جدیدی باز گذاشت. بعضی به درستی توجه داده اند که مطهری از کانت فیلسوف بزرگ آلمانی تأثیر پذیرفته است و دریکی از پاورقی های روش رئالیسم نوشته است که: تا ذهن را نشناسیم نمی توانیم فلسفه داشته باشیم. آثار مطهری نشان می دهد که او با وجود منابع اندک بسیار تلاش کرده است دستگاه های فلسفی رقیب را درست و دقیق فهم کند و پس از آن درباره آنها داوری کند. مشهور است که مطهری در درسگفتارهای شرح منظومه وقتی سخنی از هگل نقل و نقد می کند، حمید عنایت (مترجم دو جلد کتابی که استیس در باره نظام فلسفی هگل نوشته است)، به نشانه ی اعتراض می گوید مگر شما هگل خوانده اید؟ از کجا می گوئید هگل چنین می گوید؟ مطهری می گوید سخن هگل را بر پایه کتابی که شما ترجمه کرده اید شرح وبسط می کنم. حمید عنایت از تعجب انگشت می گزد و مطهری می گوید: رب حامل فقه الی من هو افقه منه.
ب) دانش فلسفی مطهری و تلاش های او چنان درخشان است که فلسفه اسلامی را از چند جهت باید به قبل از مطهری وبعد از مطهری تقسیم کرد:
اولا؛ از جهت مقایسه و سنجش بحث های فلسفی مطهری را باید یک نقطه عطف تلقی کرد. او در بیشتر اثار خود به ویژه در روش رئالیسم و درس گفتارهای شرح مبسوط منظومه تلاش کرده است بحث های فلسفی مختلف را با یکدیگر مقایسه کند. او با چنین کاری بی شک به غنای بافت مطالعاتی فلسفه اسلامی کمک قابل توجهی کرده است.
ثانیا؛ به لحاظ روش شناختی نیز او گام بسیار مهمی در فلسفه اسلامی برداشته است. به ما آموخته است که چگونه برای تقرب به یک مسئله فلسفی و فهم دقیق آن، نخست باید پیشینه تاریخی آن را بررسی کرد. او در مقالات فلسفی نوشته است که وقتی می خواهد دیدگاه یک فیلسوف را بررسی کند از خود می پرسد که چرا این فیلسوف مسئله را چنین آغاز کرده و چنین به پایان رسانده است؟ آیا جور دیگری نمی شد؟
ثالثا؛ مطهری را باید پیشگام طرح بعضی از مسائل جدید فلسفی به ویژه معرفت شناسی دانست.
ج) مطهری فلسفه را دانشی مهم، مؤثر و کاربردی تلقی می کرده است. او تلاش کرده است نشان دهد چگونه فلسفه در حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و دینی بشر به کار می آید. او توانسته است با استفاده از نظرورزی و تحلیل فلسفی در قلمروهای مختلفی بحث کند، بنویسد و تأثیرگذار باشد.
۴- یکی از ویژگی های کم مانند مطهری رعایت اخلاق علمی است. او در مواجهه با تفکر رقیب و دفاع از باورهای خود، اخلاق پژوهش و اخلاق باور را رعایت می کرد. دردآوری و قضاوت جانب انصاف را نگه می داشت، با حوصله و دقت سخن رقیب را بررسی می کرد، با شجاعت، صراحت و غیرت از باورهای خود دفاع می کرد. من از این خصلت او به غیرت دینی تعبیر می کنم. غیرت دینی بحثی است مربوط به قلمرو اخلاق باور. او در مقدمه کتاب مهم، جذاب و خواندنی عدل الهی با خدای خود عهد کرده است که از باورهای دینی اش در برابر شبهات مخالفان و رقیبان دفاع کند. او در تمام عمر پرثمر علمی خود چنین کرد و سرانجام به همین دلیل نیز مغز او هدف گلوله کج اندیشان و متعصبان قرار گرفت و به شهادت رسید. در باب سیره علمی و عملی مطهری، نقش او در فرهنگ و دانش ما سخن بسیار می توان گفت و باید گفت.
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «حوزه علمیه و جای خالی مطهری» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.