به گزارش خبرنگار مهر، «حسن بلخاری» در ابتدای برنامه برزگداشت آیت الله جوادی آملی، «حسن بلخاری» رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سخنانی گفت: راغب اصفهانی در المفردات فی غریب القرآن و در تعریف حکم به عنوان یک اصطلاح قرآنی، ریشه و اصل آن را چنین تعریف می کند: «حکم اصله منع منعأ لاصلاح» یعنی اصل و حقیقت این واژه منع است با نیت اصلاح، به زبانی روشن، حکم یعنی مانع چیزی بودن تا به صلاح و اصلاح رسیدن. اما منع از چه و مانعیت از که؟ راغب سپس در تأیید و تأکید بر این معنا از لگام یا لجام در تعریف حکم استمداد می جوید: لگام را از آن رو حکمه گفته اند که سبب بازداشتن حیوان می شود: «و منه سمیت اللجام حکمه» و نیز با لگام حیوان را باز داشتم: «فقیل حکمته و حکمت الدابه منعها بالحکمه» و احکمتها یعنی افسارش زدم. دلیلی دیگر مؤید معنای اول حکم است «حکمت السفینه [السفیه] و احکمتها» دست های او را گرفتم یا به تعبیر زمخشری او را در کارش بصیرت و هوشیاری دادم (زمخشری، اساس البلاغه). بنابراین راغب از معنای منع به بازداشتن و نگاه داشتن می رسد که مجازا بیانگر قوت و قدرت در حفظ یک چیز است و این معنا مبنای ورود راغب به شرح این کلمه در آیات قرآن است: فینسخ الله ما یلقی الشیطان ثم یحکم الله آیاته والله علیم حکیم (حج، ۵۲) که به معنای محکم کردن آیات قرآن است به دست حق تعالی.

وی افزود: واژه های متعدد دیگری نیز که از این ریشه ساخته شده و در قرآن به کار رفته اند، هم چون حکم به معنای قضاوت و داوری و نیز احکام به عنوان مفهومی در مقابل تفصیل و حکمت به عنوان خصیصه ای از درک و تشخیص (یا به عبارتی رسیدن به حق به واسطۀ علم و عقل) و حکیم یعنی آن که در کار خود متقن است و اتقان دارد.در باب مفهوم حکمت، آن هم با تأکید و تأمل بر دانایی و معرفت بحث خواهیم کرد اما نمی توانیم از آن معنای اول و بالذاتی که ابتدا آوردیم چشم پوشی کنیم. چیزی که صاحب مجمع البیان هم ذیل آیۀ ۳۲ سورۀ بقره می آورد: «حکیم، دانشمند و حکمت، همان دانش است و نیز حکیم به دانشمندی که کار را بر اساس علم و تدبیر انجام می دهد گفته شده و بر عمل انسانی و اخلاقی او که جلوگیری از فساد و تبهکاری است «حکمت» اطلاق شده است» (ترجمۀ تفسیر مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۱۶). در جای دیگر نیز صاحب مجمع بر منع و بازداشتن در تعریف حکمت تأکید دارد: «خدا عزیز و حکیم است، یعنی قدرت دارد که هر چه را خواست منع کند و کسی نمی تواند او را از کارش منع نماید، او بر هر چیزی غالب است و چیزی نمی تواند بر او غالب گردد، آنچه حکمت و مصلحت اقتضا کند آن را انجام می دهد» (همان، ج ۳، ص ۹).تمامی معانی دیگری نیز که از این ریشه ظهور می کنند همه به نحوی به اصل خود برمی گردند. مثلا حاکم به معنای قاضی یا رئیس، با حکم درست مانع ظهور و رشد فساد می شود. اتقان و استحکام کار نیز مانع از سستی و فروپاشی نتایج حاصل از آن می شود حتی حکمت که در قرآن خیر کثیر است و به هر که حق بخواهد عطا می شود رسیدن به نوعی معرفت و دانایی است که انسان را از شقی بودن و فاسد بودن و مهم تر جاهل بودن نجات می دهد.

بلخاری ادامه داد: تأکید این مقال نیز بر همان معنای ذاتی است. یعنی منع از فساد در جهت اصلاح، اما با این سؤال بنیادی که چرا دو واژة اصلی معرفت در اندیشة اسلامی یعنی حکمت و عقل، هر دو در معنای اصیل خود یکی به معنای لگام است و دیگری به معنای عقال؟ به معنای عقل در مفردات توجه کنید: «اصل عقل بند کردن و باز ایستادن است، مثل: عقل البعیر بالعقال: بستن شتر با پایبند … عقل لسانه: زبانش را نگه داشت و از سخن گفتن خودداری کرد و از این جهت دژ و قلعه و زندان را معقل گفتهاند، جمعش معاقل است» (ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج ۲، ص ۶۳۰). بر این شباهت عقل و حکمت در منع و بازداشتن، بیفزاییم معنای مشابه گوهری ترین مفهوم قرآن در باب اخلاق انسان را، که همانا واژۀ تقوی است و از حسن تصادف این نیز همان معانی عقل و حکمت را دارد: «قی: پرهیز کردن و نفس را باز داشتن: وقایه: نگهداشتن چیزی است که زیان و ضرر میرساند، وقیت الشیء أقیه وقایه در آیه فرمود: فوقاهم الله (الانسان، ۱۱) و و وقاهم عذاب الجحیم (الدخان، ۵۶) و ما لهم من الله من واق (الرعد، ۳۴) و ما لک من الله من ولی و لا واق (الرعد، ۳۷) و قوا أنفسکم و أهلیکم نارا (التحریم، ۶). تقوی یعنی انسان نفس و جان خود را از آنچه که بیمناک از آن است نگه دارد، این حقیقت معنی تقوا است؛ سپس گاهی خود خوف و ترس تقوی نامیده شده. هم چنین تقوی یعنی خوف و ترس به حسب نامیدن چیزی که اقتضای آن را دارد که آن هم اقتضایی و حکمی دارد که تقوی نامیده شده اما در شریعت و دین، تقوی یعنی خودنگهداری از آنچه که به گناه میانجامد و این تقوی به ترک مانع تعبیر میشود که با ترک نمودن حتی بعضی از مباهات که گناه هم ندارند کامل و تمام میشود» (ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج ۴، ص ۴۸۰).پاسخ به سؤال بنیادی فوق نیازمند تعمق و تأمل در سرشت و ماهیت انسان به بیان قرآن است. بر بنیاد آیات قرآن انسان البته خلیفه الله است: انی جاعل فی الأرض خلیفه، اما همزمان توسط فرشتگان به فساد و خونریزی متهم می شود: قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفک الدماء و عجیب این که این قول فرشتگان (یا در اصل اتهام) رسما توسط حضرت حق نه تکذیب می شود نه تصدیق، قال إنی أعلم ما لا تعلمون (بقره، ۳۰) خداوند به انسان علم می آموزد و بر بنیاد این عالمی، ملائکه به انسان سجده می کنند، اما آدم و همسر او حوا با حضور در بهشت و نادیده گرفتن امر حضرت حق: ولاتقربا هذه الشجره فتکونا من الظالمین به تعبیر صریح قرآن از ستمکاران به نفس خویش می شوند.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تاکید کرد:«بنابراین در سپیده دم ظهور انسان در قرآن نوعی دو سویگی در باب سرشت انسان ظهور دارد از یک سو انسان مستقیما از خداوند علم آموخته: وعلم آدم الأسماء کلها و نیز بهره مند از روح خدا گشته: فإذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین (ص۷۲) و از سوی دیگر نهی حق در نزدیک شدن به شجره ای خاص را نادیده گرفته و لاجرم از جنات عدن رانده گشته و از بهشت هبوط می کند: و قلنا اهبطوا، آن هم در محیطی که به تعبیر خداوند متن و بستر آن عداوت و دشمنی است: بعضکم لبعض عدو ولکم فی الأرض مستقر ومتاع إلی حین (بقره، ۳۶).شاهد مثال های دیگری نیز در این باب وجود دارد به عنوان مثال آیۀ شریفه إن الإنسان لفی خسر (العصر، ۱) تأکید می کند حقیقتا انسان در خسران و زیان است، با این استثنا که هستند کسانی که از شمول این کلیت، با ایمان و عمل صالح خارج می شوند: إلا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر.یا آیات دیگری که نشان می دهد سرشت انسان دارای صفاتی است که مانع او از رسیدن به حقیقت و درستی است. هم چون إن الإنسان خلق هلوعا (معارج، ۱۹) به راستی که انسان سخت آزمند [و بی تاب] خلق شده است یا: ویدع الإنسان بالشر دعاءه بالخیر وکان الإنسان عجولا (اسری، ۱۱) و انسان [همان گونه که] خیر را فرا می خواند [پیشامد] بد را می خواند و انسان همواره شتابزده است. آن جا نیز که بار امانت را به دوش می کشد و بر این بار کشیدن باید تحسین شود ظلوم جاهل خوانده می شود: إنا عرضنا الأمانه علی السماوات والأرض والجبال فأبین أن یحملنها وأشفقن منها وحملها الإنسان إنه کان ظلوما جهولا (احزاب، ۷۲). اما دلیل مهم تر دیگری نیز هست که در تبیین معانی ذاتی عقل و حکمت (هر دو به معنای نگاه داشتن و منع کردن یا همان عقال و لگام) مؤثر است.»

وی افزود: آیۀ شریفه ای که پس از تأکید بر نفس مسوای انسان: ونفس وما سواها یعنی ظرف متساوی در پذیرش فجور یا تقوی، نفس او را ملهم از فجور و تقوی می داند: فألهمها فجورها و تقواها (شمس، ۸) و حیرت انگیز این که فجور در این آیة شریفه، مقدم بر تقوی آمده است. یعنی با پرهیز از فجور به تقوی می رسیم. بنابراین در جهان ماده و ناسوت اصل بر شر است و دقیقا از همین روست که سه گوهر بنیادین فضیلت و معرفت در اسلام (یعنی حکمت، عقل و تقوی) هر سه به معنای باز داشتن، پرهیز کردن و منع کردن است. در هستی انسانی (و نه هستی به معنای جامع آن اعم از تکوینی و تشریعی) اصل بر برائت نیست؛ بل بر سیطرۀ تباهی و شر است. در متن چنین میدانی که خداوند رسما عرصۀ آن را عداوت و دشمنی می خواند، این پرهیز و منع است که منجی انسان است نه میل و آرزو و گرایش. شرح فلسفی این ماجرا در هستی شناسی حکمةالاشراق قابل تعقیب است آن جا که شیخ در بیان مراتب هستی از نورالانوار به انوار قاهره (عقول طولی و عرضی) و سپس صور معلقه، عالم اشباح یا مثل معلقه (عالم مثال) و نهایت عالم برازخ یا غواسق و هیئات ظلمانیه و صیاصی (عالم جسمانی و طبیعی) مرتبه به مرتبه نزول می کند تا بدین جهان رسد که فاقد نور است و ساکن در ظلمت. بر این بنیاد در فقدان حضرت نور، پرهیز ره گشاست نه آرزو.از همین روست که سه واژۀ این مقال، معنایی شبیه بهم دارند. در متن خیر، منزل و مأوا نداریم که میل و آرزویمان به سوی خیرات برانگیخته شود بلکه نخست باید با بازداشتن و منع کردن و پرهیز، نفس از فجور تزکیه شود آنگاه فاستبقوا الخیرات. رمز تقدم فجور بر تقوی دقیقا در همین نکته نهفته است.یک نکتۀ دیگر نیز وجود دارد: شباهت این لغات در معنا، نوعی ترابط و مساوقت ذاتی نیز میان آنان ایجاد می کند به این معنا که عاقل در معنای حقیقی خود حکیم نیز است و البته همزمان متقی. محال است کسی در جان خود به حکمت حقیقی که نوعی هدیه الهی است برسد و عاقل و متقی نباشد. این مساوقت از مشابهت معانی سه گوهر حاصل می شود.

بلخاری ادامه داد: «اما یک سؤال: پرهیز ذاتی حاکم و ساکن در بطن و متن این سه معنا، انسان را به نوعی انزوا و دوری و اعتزال نمی کشاند؟ و به یک عبارت حکیم و عاقل و متقی را حالت و وصفی همیشه گریزان و منفک از جامعه نمی بخشد؟ قطعا خیر. زیرا از الزامات همنشینی حکمت و عقل و تقوی، بنا به مشابهت در معنا، اصلاح است. انسانی که بنا به معنای ذاتی حکمت حکیم شد، منع از فساد می کند تا اصلاح کند نه این که صرفا منع فساد نماید. یکبار دیگر به معنای اول حکمت در ابتدای این مقال رجوع کنید: «حکم اصله منع منعأ لاصلاح.»نهایت این که:

- عقل بازداشتن نفس است از جهل

- حکمت بازداشتن نفس است از فساد

- و تقوی بازداشتن نفس است از هوس

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران تاکید کرد: آیت الله عبدالله جوادی آملی مصداق مؤانست سه گوهر فوق در نفس و جان یک انسان است. حکمت هم جانشان را به زیور تقوی آراسته و هم عقلشان را فروزانی بخشیده، عقل نیز حکمتشان را عمق بخشیده و ایشان را به صلاح و سداد آراسته و نهایت تقوی که مصداق بارز این حدیث شان کرده که: «من اخلص لله اربعین یوما فجر الله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه» تا ترجمان این شریفة عظیمة قرآنیه باشند که: «یؤتی الحکمه من یشاء ومن یؤت الحکمه فقد أوتی خیرا کثیرا وما یذکر إلا أولوالألباب (بقره، ۲۶۹) خدا به هر کس که بخواهد حکمت می بخشد و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسی پند نمی گیرد.خداوند عمرشان را به بیان معارف حقه و حکمیۀ الهیه متبرک گرداند و جامعة اسلامی را بهره مند از فیوضات رحمانی و روحانی ایشان بگرداند.از تمامی بزرگوارانی که با ارسال مقاله سبب ظهور چنین ارج نامه و کارنامه ای از حضرت ایشان گردیدند سپاسگزاری می کنم و به ویژه قدردان زحمات گرانقدر مسئولان محترم بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء و نیز همکارانم در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی که رنج تهیه و طبع این اثر را متحمل گشتند هستم.

آیت الله جوادی آملی دارای جامعیت در علوم مختلف حوزوی است

دومین سخنران این جلسه آیت الله «علیرضا اعرافی» مدیر حوزه های علمیه سراسر کشور به ایراد سخنرانی پرداخت.

وی گفت: ایام فاطمیه را تسلیت عرض میکنم و سالگرد پیروزی انقلاب را گرامی می دارم. بنده به عنوان مدیر حوزه های علمیه سراسر کشور به همه حاضرین خیرمقدم می گویم. اینکه در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی چنین مراسمی برگزار می شود، نشانگر احترام به بزرگان عرصه علم و دانش است.

وی ادامه داد: درباره خداوند به عنوان وجود مطلق و گفته شده است که آنجا که وجود و هستی به بی حدی برسد، در آنجا همه چیز جمع خواهد بود و همه کمالاتی که در سایر مراتب هستی از هم جدا و اجتناب ناپذیر است، تمام آنها در وجود بی نهایت جمع خواهد بود.

اعرافی افزود: در سایر مراتب وجود و هستی هم این روند هست، در مراتب نازل هستی خیلی از تضادها رخ می نماید که البته منشاء حرکت به سوی کمال خواهد بود، اما هرچه یک وجودی در مراتب هستی بالاتر رود، اجتماع اضداد با شکل پرشکوهی در آن تجلی می کند.

مدیر حوزه های علمیه سراسر کشور ادامه داد: هر چه انسان در مراتب هستی پربکشد، اضداد در او به شکل پرشکوهی متجلی می شوند که این قانون انسان کامل است.

وی تاکید کرد: آیت الله جوادی آملی از جمع دوگانه های به ظاهر متضاد برخوردارند و این موجب شده که به بزرگداشت این فقیه حکیم اهتمام داشته باشیم.

اعرافی افزود: این استاد برجسته، دارای جامعیت در علوم مختلف حوزوی اند، ایشان در اکثر شاخه های علوم اسلامی به قله رسیده اند و اجتماع اکثر علوم در حد صاحب نظری و جامعیت اند. جامعیت در فقه و اصول و تدریس چند دهه درس خارج و رسیدن به مقام مرجعیت نشان از این است که ایشان در قله این علوم قرار دارند، همچنین در علوم عقلی هم کم مثال و کم نظیرند.

در ادامه این جلسه «مهدی محقق» عضو هیئت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سخنانی گفت: ما بسیار خوشحالیم که میزبان اهل علم برای بزرگداشت آیت الله العظمی جوادی آملی هستیم. شهر آمل که زادگاه ایشان است، محل رشد و پرورش بزرگان عرصه علم و ادب و حکمت بوده است و ایشان هم تربیت یافته چنین شهر عالم خیزی بوده اند.

وی افزود: خوشبختانه بنده با آیت الله العظمی جوادی آملی اساتید مشترکی داشتم که یکی از آنها مرحوم آیت الله العظمی شیخ محمد تقی آملی است.استادان ایشان غیر از مرحوم آملی، مرحوم شعرانی، مرحوم الهی قمشه ای و مرحوم علامه طباطبایی اند. ایشان علاوه بر معلومات وسیع علمی که دارند، مفسر برجسته قرآن هم هستند و البته در اکثر زمینه های علوم عقلی هم جامعیت بالایی دارند.

محقق تأکید کرد: فارغ از مقام علمی، ایشان از جامعیت اخلاقی هم برخوردارند و به تمام معنی یک عالم اخلاقی اند و از تواضع قابل توجهی برخوردار هستند.

محقق در پایان سخنان خود گفت: مشرب فلسفی و حکمی ایشان بر اندیشه فارابی و ابن سینا استوار است و البته در اندیشه اشراقی و صدرایی هم تسلط بالایی دارند.

عقلانیت وحیانی که به همت آیت الله جوادی آملی به جامعه ایران عرضه شده است

مرتضی جوادی آملی هم در پایان گفت: بنده از همۀ شخصیت های ممتاز علمی و فرهنگی کشور که در این جلسه حضور به هم رساندند، تشکر و سپاسگزاری می کنم و از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم تشکر و قدردانی می کنم که این جلسه با شکوه را برگزار کرده اند.

فرزند آیت الله جوادی آملی افزود: آیت الله جوادی آملی از همۀ عزیزان قدردانی نموده اند که در برگزاری این جلسه اهتمام نموده اند.

وی اضافه کرد: این مهم است که جامعۀ علمی ایران به صورت خاص و عام مورد توجه و احترام آیت الله جوادی آملی است و البته بسیاری از معضلات علمی کشور با توجه به اقدامات علمی و فرهنگی ایشان برطرف شده است.

فرزند آیت الله جوادی آملی تأکید کرد: ایشان همواره در تلاش هستند که علوم را چند قدم به جلو ببرند و به خصوص در علوم قرآنی، اقداماتشان موجبات رشد و گسترش دانش تفسیری در جامعه شده تا از برکت نتایج این اقدام، کشور و جامعه بهتر و بیشتر ساخته شود.

وی تأکید کرد: عقلانیت وحیانی که به همت آیت الله العظمی جوادی آملی به جامعه ایران عرضه شده، موجبات تعالی فرهنگی، اجتماعی و علمی کشور را فراهم آورده است.

در پایان این مراسم با اهدای لوح تقدیر به فرزند ارشد آیت الله جوادی آملی، از مقام شامخ ایشان تجلیل به عمل آمد.