به گزارش مشرق، یک دانش آموز در جامعه ایرانی، از سال سوم ابتدایی که مطالعات اجتماعی را در برنامه درسی خود دارد و برای جامعه پذیری و هویت یابی آماده می شود تا پایان سال ششم ابتدایی، به تدریج از متون مطالعات اجتماعی می آموزد در جامعه ای زندگی می کند که در آن ارزش های دینی بسیار پررنگ تر از سایر مسائل زندگی است.

هویت متاثر از عوامل گوناگونی چون خانواده، نهاد آموزش و پرورش، نظام سیاسی- اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه، رسانه ها و مطبوعات و … شکل می گیرد. از دید بسیاری از صاحب نظران مسائل اجتماعی، نهاد آموزش و پرورش پس از خانواده، موثرترین عامل در تکوین هویت اشخاص محسوب می شود.

نقش آموزش و پرورش در شکل دهی به هویت در دوره ابتدایی به دلیل آشنایی اولیه دانش آموز با بخش کوچکی از جامعه و تاثیرپذیری از معلمان و کتاب های درسی پررنگ است. از سوی دیگر، کتاب های درسی ابزار بسیار مناسبی برای تغییر شکل باورها، رفتارها و نگرش ها است.

«آزاده عبادی» و «بهمن گرجیان» در پژوهشی با عنوان «قدرت، هویت و نظام آموزشی: بررسی برساخت هویت در کتاب های درسی علوم اجتماعی دوره ابتدایی در ایران» به بررسی بازنمایی هویت ملی در متون درسی علوم اجتماعی دوره ابتدایی پرداخته اند.

روش این پژوهش کیفی بوده و بررسی روی محتوای چهار جلد کتاب های علوم اجتماعی مقطع ابتدایی چاپ سال ۱۳۹۶ صورت گرفته و نمونه گیری از کتاب ها با بررسی دقیق متون و تصاویر انجام شده است.

از آنجا که در کتاب های درسی دو نظام نشانه ای متن و تصویر مطرح است، کاربست الگوی یاد شده برای تحلیل و تفسیر متن و تصاویر در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی سوم، چهارم، پنجم و ششم ابتدایی چاپ سال ۱۳۹۶ شامل سه مرحله تحلیل متنی، تحلیل بینامتنی و تحلیل بافتی بوده است.

در تحلیل متنی، هر کتاب به صورت مجزا مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در این مرحله از نوشتار (مفاهیم، مقوله ها، واژه ها، گزاره ها) و تصاویر نمونه گیری و سپس تحلیل شده اند. در تحلیل بینامتنی همه متون درسی در رابطه با یکدیگر آنالیز شده و در تحلیل بافتی نسبت گفتمان های مطرح در کتاب های درسی با گفتمان های کلان اجتماعی و فرهنگی بررسی صورت گرفته است.

در ادامه گزیده ای کاربردی از این پژوهش را می خوانیم؛

تحلیل محتوای مطالعات اجتماعی چهار پایه ابتدایی به روایت متن و تصویر

یک دانش آموز در جامعه ایرانی، از سال سوم ابتدایی که مطالعات اجتماعی را در برنامه درسی خود دارد و برای جامعه پذیری و هویت یابی آماده می شود تا پایان سال ششم ابتدایی، به تدریج از متون مطالعات اجتماعی می آموزد در جامعه ای زندگی می کند که در آن ارزش های دینی بسیار پررنگ تر از سایر مسائل زندگی است.

در جدول (۱) دال های اصلی گفتمان ملی که مشتمل بر ۵۵ مولفه دینی، ۲۲ مولفه ایرانی و ۴ مولفه غربی است، در متن کتاب های مطالعات اجتماعی ابتدایی چاپ سال ۱۳۹۶ ذکر شده است. هر دال گفتمانی به عنوان یک مولفه معنادار مورد توجه است.

تحلیل تصاویر کتاب مطالعات اجتماعی سوم تا ششم ابتدایی ۱۳۹۶ به روایت تصویر هم در جدول (۲) صورت بندی شده است.

تحلیل بینامتنی

جدول ۱ و ۲ توزیع نامتوازن هریک از دال های گفتمانی در کتاب های مطالعات اجتماعی سوم تا ششم ابتدایی چاپ ۱۳۹۶ را نشان می دهد. از میان متون منثور کتاب ها، ۲۵۶ مولفه استخراج شد که ۱۷۳ مولفه به گفتمان دینی و ۸۳ مولفه به گفتمان ملی و ۴ مولفه به گفتمان غرب اختصاص یافت.

نتایج بررسی تصاویر کتاب ها نشان داد که از میان ۳۴۱ تصویر مطرح شده ۲۰۶ تصویر به گفتمان اسلامیت و ۱۳۴ تصویر به گفتمان ایرانیت مربوط می شود.

از مقایسه این دو جدول در بخش تحلیل متنی و تحلیل تصویر چنین برمی آید که مولفه های گفتمان دینی در تصویر بیش از متن است. البته به تناسب سن و داشتن اطلاعات کم دانش آموز، این مساله قابل توجیه است.

در مجموع، نتایج نشان از کاربرد غالب گفتمان دینی در کتاب ها چه در نثر و چه در قالب تصویر نسبت به ۲ گفتمان دیگر دارد. به نظر می رسد اسلام و دین مداری در این کتب محوریت دارد.

نکته قابل توجه این است که در تمام این کتب، اسلام شیعی اصالت دارد به این معنا که ایرانی مطلوب در این کتب، ایرانی بازنمایی شده ای است که در درجه اول مسلمان شیعه باشد و به واسطه همین شیعی بودن می تواند برای خود شأن اجتماعی ایجاد کند. البته، این مساله بدین معنا نیست که گفتمان این کتب، با سایر گفتمان ها مخالفتی داشته باشد، بلکه به این معنی است که دال مرکزی خود را اسلام شیعی برگزیده و آن را محور قرار می دهند. برای مثال، هویت مطلوب در گفتمان این کتب به هیچ وجه یک ایرانی «باسواد» اما «غیرمؤمن» نیست.

گفتمان غرب و گفتمان های پیش از انقلاب اسلامی، نمود هویت گفتمانی متخاصم در این کتب هستند. نکته قابل توجه دیگر در نظم گفتمانی هویت ملی، به حاشیه رانده شدن هویت قومی است. اقوام در مطالعات اجتماعی ابتدایی در لباس خلاصه می شوند و در سایه هویت ملی از آن ها یاد می شود زیرا الزاما به رسمیت شناختن قومیت ها بدون گفتمان ملی معنا نمی یابد.

تحلیل بافتی

از نظر «محمدرضا تاجیک» (عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی) هویت انسان ایرانی در میان سه گفتمان اسلامیت، ایرانیت و غربیت در نوسان بوده است. ازاین رو آشتی دادن معرفت شناختی سه پارادایم و سازواره کردن چند گفتمان غیرقابل تطابق شرایط را برای ظهور و بروز بحران هویت فراهم ساخت.

«داریوش شایگان» (فیلسوف و اندیشمند ایرانی) هم معتقد است هویت ایرانی دارای سه بعد ملی، دینی و مدرن است که هر یک در دیگری جای دارد و بدین طریق مناطق تداخلی ایجاد کرده اند که هر دم پیچیده تر می شوند به نحوی که قلمروهایی که هریک از آنها در آن دخل و تصرف می کنند در اغلب موارد باهم ناسازگارند.

ایرانی ها همواره دغدغه دینی داشته اند و خدامحوری همواره وجهی از زندگیشان بوده است. دانش آموزان هم در نظام آموزشی همواره از طریق نمادهای سرشار از درونمایه های اخلاقی و معنوی و باید و نبایدها و سبک زندگی دینی و شیعی را در عرصه عمومی و خصوصی می آموزند.

به تدریج مفاهیمی چون استعمار، استکبار، بسیج، شهادت، ایثار، ما در مقابل دیگری با تقسیم بندی های دوگانه اسلام و دشمنان اسلام، مسلمان و نامسلمان، ایران و دشمنان ایران و ارائه تصاویری منتقدانه از دنیای غرب و آمریکا آشنا می شوند. بر همین اساس همواره به دانش آموزان هشدار داده می شود که مسلمانان همواره دشمنی دارند که دین و آیین آنها را تهدید می کند، پس جهاد و مقاومت در برابر آن امری لازم و ضروری است.

از سوی دیگر، نتیجه تربیت تحریمی، القاء عقیده و سلب حق انتخاب و اختیار و آزادی فکری دانش آموز است. دانش آموز همواره تصور می کند در دنیایی زیست می کند که جز خودی ها را در آن جایی نیست و چنین امری برای او از طریق ایدئولوژی حاکم بر جامعه عینیت می یابد. تربیت تحریمی نوعی تربیت دینی مبتنی بر این اصل است که افراد باید از آنچه نابجا است دور نگه داشته شوند تا مصون بمانند.

آنچه از مطالعه کتب مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی برمی آید گواه این است که ایدئولوژی حاکم و قابل مشاهده در نظام آموزش و پرورش، ترکیبی از ملی گرایی و اسلام گرایی شیعی است؛ یعنی، هویت ملی به مثابه پدیده ای استنباط می شود که قبل از ظهور اروپا وجود داشته است و ورود اسلام که ابتدا دین عرب ها بوده، اتفاقا موجب بالندگی و پیشرفت بیش از پیش ایران شده و به هویت آن جانی تازه بخشیده است.

در این میان، زبان فارسی عامل اصلی و بنیان ایرانیت است. این فارسی گرایی در کتب مورد مداقه تا آنجا است که بدون کوچکترین اشارتی به زبان ها و گویش محلی و سایر قومیت ها به نفی زبان ها و گویش های غیرفارسی انجامیده است، گویی هویت های قومی غیرفارس جماعتی خیالی هستند.