خلاصه پرسش

بصیرت از نگاه آیات و روایات به چه معنا است؟ و جایگاه بصیرت در مسائل سیاسی جامعه چیست؟

پرسش

معنای بصیرت چیست؟ آیا در روایات چنین چیزی داریم؟ جایگاه بصیرت در مسائل سیاسی جامعه چیست؟

پاسخ اجمالی

واژه بصیرت؛ یک واژه قرآنی و روایی است. این واژه با توجه به قرآن و روایات؛ به معنای آگاهی، شناخت عمیق و اطمینان بخشی است که به انسان توانایی درک حقایق و پشت پرده حوادث را می دهد؛ به گونه ای که راه حق را از باطل به وضوح تشخیص می دهد و از بحران ها و فتنه ها به سلامت عبور می کند.
عنصر بصیرت، به معنای فهم درست و توانایی تحلیل واقعیت های جامعه، نقش مهمی در حراست از جامعه اسلامی دارد. اگر افراد یک جامعه اسلامی بصیرت کافی نداشته باشند به آسانی فریب توطئه های دشمنان را خواهند خورد و جوهر گرانبهای وجود خود را با اشیای کم ارزش معامله خواهند کرد. وظیفه خواص جامعه است که بر آگاهی توده مردم بیفزایند و مانع انحراف آنها شوند.

پاسخ تفصیلی

با توجه به تحولات سیاسی- اجتماعی امروز جهان اسلام و از جمله ایران اسلامی، یکی از مهم ترین مسائل جامعه اسلامی مسئله بصیرت است. به این بحث به طور خلاصه در بخش های ذیل می پردازیم.
واژه شناسی «بصیرت»
واژه «بصیرت»، از ماده «بصر» به معنای بینایی، بینش دل، علم به چیزی، درشتی و زمختی، سختی، حجت و عقیده قلبی است.[۱]
بررسی آنچه در تبیین معنای بصیرت در کتاب های لغت آمده، نشان می دهد که این واژه، در معانی گوناگونی به کار رفته است؛ اما همه این معانی، در واقع به معنای اولیه ماده بصیرت، باز می گردند. حتی اطلاق «بصر» به چشم نیز بدان جهت است که چشم، یکی از مهم ترین راه های تحصیل علم و معرفت است.[۲]
بصیرت از نگاه قرآن
از آن جا که بصیرت از واژه های قرآنی نیز هست، مروری بر آیات مشتمل بر این واژه، ما را در فهم بهتر از معنای آن یاری می کند.
یکی از شیوه های قرآن کریم برای شناساندن این مفهوم، شیوه مقایسه ای است؛ یعنی با طرح واژه های متضاد با بصیرت در شناساندن آن به ما کمک میکند، مانند این آیه شریفه: «و ما یستوی الأعمی و البصیر و لا الظلمات و لا النور و لا الظل و لا الحرور و ما یستوی الأحیاء و لا الأموات»؛[۳] در مقایسه بین کور و بینا، ظلمات و نور، سایه و باد سوزان و زندگان و مردگان، این مطلب را درک می کنیم که انسان بصیر، صاحب نور و در فضای نورانی قرار دارد؛ از محیط داغ و سوزان به دور است و از زندگانی حقیقی برخوردار است.
شیوه دیگر قرآن کریم برای شناساندن مفهوم بصیرت، طرح موانع بصیرت است، خداوند در این زمینه از مثال های ملموس استفاده می کند؛ مانند: «غشاوه»[۴] و «اکنه» (یعنی پرده)، «وقر»[۵] (یعنی پنبه) و «سد»[۶] و «قفل»[۷] و «ختم»[۸] (یعنی مهر).
در مجموع با بهره گیری از آیات دیگر، مفهوم بصیرت را در معانی زیر می توان دسته بندی کرد:
۱. چشم درون، عقل، فهم و ادراکات قلبی؛
۲. نور؛
۳. دلایل روشن، علم و آگاهی؛[۹]
۴. یقین و اطمینان کامل؛[۱۰]
۵. شاهد و خودآگاه.[۱۱]
بنابر این می توان گفت: بصیرت به معنای آگاهی، شناخت عمیق و اطمینان بخش و علمی یقینی و به منزله نوری است که به انسان، توانایی درک حقایق و پشت پرده حوادث را می دهد؛ به گونه ای که راه حق را از باطل به وضوح تشخیص می دهد و از بحران ها و فتنه ها به سلامت عبور می کند. بر این مبنا، انسان بصیر کسی است که چشم دل او به نور الهی روشن گشته، از حواس ظاهری خود به بهترین وجه استفاده می نماید. چنین انسانی، مانعی در برابر چشم و گوش و پیش روی خود ندارد؛ اهل اندیشه و تدبر است و با دلایل روشن و یقین و اطمینان سخن می گوید.[۱۲]
فطری بودن بصیرت
از منظر قرآن؛ در باطن انسان، شعوری وجود دارد که با الهام فطری الهی، می تواند خوب را از بد، و حق را از باطل تشخیص دهد. چنان که در قرآن می خوانیم: «و نفس و ما سواها فألهمها فجورها و تقواها».[۱۳] در روایتی از امام صادق(ع)، این الهام فطری، چنین تفسیر شده است: «یعنی به آن شناساند و الهام فرمود. سپس، او را مخیر ساخت و او انتخاب کرد».[۱۴]
دیده بصیرت، در واقع، همان شعور فطری و ادراک باطنی موجود در درون انسان است که قدرت تشخیص نیک و بد، خیر و شر، و حق و باطل را دارد و او را به آینده نگری و پیروی از حق و دوری گزیدن از باطل، دعوت می نماید. این شعور و ادراک، در ابتدای زندگی، به صورت استعداد و اجمال، در نهاد همه انسان ها وجود دارد و به تدریج، شکوفا می شود. شکوفایی این شعور، شکوفایی انسانیت است و فلسفه بعثت انبیای الهی، چیزی جز رشد و بالندگی و شکوفایی انسانیت و سازندگی جامعه مطلوب انسانی نیست.[۱۵]
با بهره گیری از برنامه انبیا در تقویت ادراکات باطنی، قدرت دیده بصیرت، به تدریج، افزایش می یابد تا آن جا که حقایق معقول، به صورت محسوس برای انسان قابل رؤیت می گردند، چنان که پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «هیچ بنده ای نیست، مگر آن که دو چشم در چهره اش دارد که با آنها، امور دنیا را می بیند و دو چشم در دلش که با آنها امور آخرت را مشاهده می کند. پس هر گاه خدا، خیر بنده ای را بخواهد، دو چشمی را که در دل او است، می گشاید و او با آنها، آنچه را خداوند در عالم غیب وعده اش را داده است، می بیند و به وسیله غیب (دو چشم دل) به غیب ایمان می آورد».[۱۶] بدیهی است که خواست خداوند حکیم درباره باز شدن دیده بصیرت شماری از انسان ها، گزاف نیست؛ بلکه به مقتضای نظام حکیمانه آفرینش، دیده بصیرت کسانی باز شده، و تقویت می گردد که در جهت شکوفایی ادراکات باطنی خود، حرکت کرده باشند.
بصیرت در احادیث
بصیرت و بینایی حقیقی در فرهنگ حدیث، به معنای جامع نگری و آینده نگری علمی و عملی است و کسانی «بصیر» نامیده می شوند که در پرتو بینش صحیح، در جهت تأمین منافع مادی و معنوی، و دنیا و آخرت خود، حرکت کنند.[۱۷] ادراکات انسان های بصیر، در محسوسات خلاصه نمی شود؛ هم خانه دنیا را می بینند و هم خانه آخرت را. اگر به روایات درباره چشم بصیرت، ارزش بصیرت، عوامل تقویت بصیرت، مبادی، آثار و موانع آن بنگریم، چنین مطلبی را تأیید می نمایند. در این جا به برخی از این روایات اشاره می شود.
۱. برپایه روایتی، امام علی(ع)، انسان های بصیر و نیز کوردل را این گونه معرفی نموده است: «همانا دنیا، نهایت دیدگاه انسان کور[دل] است و در فراسوی آن، چیزی نمی بیند؛ اما انسان آگاه، نگاهش از دنیا فراتر می رود و می داند که سرای حقیقی در ورای این دنیا است. پس انسان آگاه، از دنیا، دل و دیده برمی گیرد و کوردل به آن می نگرد [و تمام توجه اش به دنیا می باشد]. انسان بینا، «از آن» توشه بر می گیرد و کوردل، «برای آن» توشه فراهم می آورد».[۱۸]
۲. پیامبر خدا(ص) می فرماید: «هرگاه خداوند، خیر بنده ای را بخواهد، قفل دل او را برایش می گشاید و یقین و راستی را در آن می نهد و دلش را برای راهی که در آن قدم گذاشته است، آگاه می سازد و دلش را پاک و زبانش را راستگو و اخلاقش را درست و گوشش را شنوا و چشمش را بینا می گرداند».[۱۹]
۳. امام صادق(ع) در سفارش به عبدالله بن جندب فرمود: «عیسی بن مریم به یارانش فرمود: … خوشا بر کسی که بینایی اش در دلش قرار داده شده، نه [فقط] در چشمش».[۲۰]
۴. امام علی(ع) - در پاسخ به پرسش زید بن صوحان عبدی، درباره زیرک ترین مردمان فرمود: «کسی که راهش را از کژراهه، باز شناسد و به راه رشد خود گرایش پیدا کند».[۲۱]
خاستگاه بصیرت
خاستگاه های بصیرت را، می توان به خاستگاه درونی و بیرونی، تقسیم کرد:
خاستگاه درونی بصیرت، عبارت است از نیروی باطنی قادر بر تشخیص حق و باطل، و خیر و شر.
خاستگاه بیرونی بصیرت، دو گونه است: گونه اول، شامل رهنمودها و برنامه هایی که ریشه در قرآن و تعالیم انبیا دارند و موجب شکوفایی فطرت بصیرت می شوند. گونه دوم نیز امدادهای غیبی الهی که در نتیجه اجرای تعالیم انبیا در زندگی، موجب تقویت نیروی بصیرت می گردند.[۲۲]
برخی از خاستگاه های مهم بصیرت -با توجه به آیات و روایات- عبارت اند از:
۱. فطرت و سرشت انسانی:[۲۳] خدای تعالی در قرآن می فرماید: «و قسم به جان آدمی و آن کس که آن را [آفریده و] منظم ساخته، سپس فجور و تقوا [شر و خیرش] را به او الهام کرده است».[۲۴]
۲. قرآن مجید: «این قرآن برای مردم وسیله بصیرت و بینش و برای اهل یقین موجب هدایت و رحمت است».[۲۵] پیامبر خدا(ص) فرمود: «قرآن، از گمراهی به راه می آورد و کوری [دل] را بینایی می بخشد».[۲۶]
۳. دین اسلام: امام علی(ع) می فرماید: «خداوند تبارک و تعالی ، شریعت اسلام را مقرر داشت و راه نوشیدن آب زلالش را بر تشنگان، آسان و هموار ساخت و ارکان آن را در برابر کسی که بخواهد با آن بجنگد، استوار گردانید و برای کسی که از آن پیروی کند، [مایه] عزت قرارش داد … و برای کسی که مصمم باشد، [مایه] بصیرت».[۲۷]
۴. توفیق الهی: امام علی(ع): «خداوند متعال، گاه نشانه ای را برای مؤمنی نمودار می سازد تا بر بصیرت او بیفزاید، و برای کافر، تا عذر و حجت را بر او تمام تر سازد».[۲۸]
عوامل تقویت بصیرت دینی
عوامل تقویت بصیرت دو دسته اند: عوامل علمی و عوامل عملی؛ یعنی بر پایه رهنمودهای انبیای الهی، شکوفایی فطرت بصیرت، هم به مجاهدت علمی نیاز دارد و هم به مجاهدت عملی. عناوین تفکر، تعقل، تعلم و اعتبار در آیات و روایات، به نقش اندیشه و تلاش های علمی، در تقویت بصیرت، اشاره دارند و عناوین تقوا، یاد خدا، اخلاص، زهد و …، به نقش تلاش های عملی در این باره، اشاره می نمایند.
به میزان مجاهدت های علمی و عملی انسان؛ بینش باطنی، افزایش می یابد و او در نخستین گام، کاستی های درونی خود را بهتر می بیند، زیرکی، آینده نگری، شجاعت و سایر کمالات انسانی، در او تقویت می شوند و در نتیجه خودسازی، به نقطه ای از قوت بصیرت و بینایی باطنی می رسد که حقایق معقول را به صورت محسوس می بیند و به بالاترین مراتب ایمان دست می یابد.[۲۹]
نقطه مقابل مجاهدت های علمی و عملی؛ پیروی از تمایلات نفسانی است؛ از این رو، اصلی ترین آفت دیده بصیرت یافتن، هواپرستی و پیروی عملی از خواسته های ناپسند درونی است و بدین سان، هر چه پیروی انسان از نفس اماره، بیشتر شود، چشم بصیرت او ضعیف تر می گردد. در روایتی از امام علی(ع) آمده: «هوس، شریک کوردلی است».[۳۰]
برخی از عوامل مهم رشد و تقویت بصیرت دینی با توجه به روایات چنین است:
۱. اندیشیدن: پیامبر خدا(ص): «اندیشیدن، حیات بخش دل شخص با بصیرت است، همان گونه که شخص چراغ به دست در تاریکی ها، در پرتو نور [چراغ] راه می رود. پس بر شما باد نیک رهیدن و کمتر درنگ کردن».[۳۱]
۲. خردمندی: پیامبر خدا(ص): «خرد، به سه جزء تقسیم شده است. پس هر کس که این سه جزء در او باشد، خردش کامل است و در هر کس نباشد، از خرد، بی بهره است: نیکو شناختن خداوند عز و جل، نیکو فرمان بردن از او، و بصیرت نیکو داشتن در کار او».[۳۲] و «خردمند، باید به زمان خود، بصیرت داشته باشد».[۳۳]
۳. دانش آموختن: پیامبر خدا(ص): «همانا دانش، زندگی بخش دل ها است و روشنی بخش دیدگان، از کوری و نیروبخش بدن های ناتوان است».[۳۴]
۴. عبرت آموختن: امام علی(ع): «هر کس عبرت بیاموزد، بینا می شود».[۳۵] و «عبرت گرفتن مداوم، به بصیرت می انجامد، و باز ایستادن [از گناه و خطا] را به بار می نشاند».[۳۶]
۵. یاد خدا: امام علی(ع): «هر کس خدا را یاد کند، بصیرت می یابد».[۳۷]
نقش بصیرت در جامعه
عنصر بصیرت، به معنای فهم درست و توانایی تحلیل واقعیت های جامعه، نقش مهمی در حراست از جامعه اسلامی دارد. اگر افراد یک جامعه اسلامی بصیرت کافی نداشته باشند به آسانی فریب توطئه های دشمنان را خواهند خورد و جوهر گرانبهای وجود خود را با اشیای کم ارزش معامله خواهند کرد. وظیفه خواص جامعه است که بر آگاهی توده مردم بیفزایند و مانع انحراف آنها شوند. حفظ تقوا، خودباوری و دفاع از ارزش های اسلامی در تعیین کیفیت بصیرت نقش ممتازی ایفا می کند.
مردم در جامعه های گوناگون به اعتبار قدرت نفوذ و تأثیرگذاری بر اندیشه ها و رفتار دیگران و همچنین میزان تأثیر پذیری متفاوت اند. در هر جامعه تعدادی اندک به دلیل موقعیت ویژه ای که دارند بر رفتار و ارزش های دیگران تأثیر می گذارند. این گروه، با نام های: خواص، نخبگان، برگزیدگان و … شناخته می شوند. گروه دیگر که اکثریت جامعه را تشکیل می دهند از آنان به عنوان: توده یا عوام یاد می شود. مرز میان خواص و عوام همان بصیرت و آگاهی است.
بی تردید، یکی از مهم ترین رازهای شکست حکومت امام علی(ع)، سوء استفاده دشمنان از بی بصیرتی برخی از دوستان ایشان بود، در گزارشی آمده است که حضرت علی(ع) در این باره می فرماید: «ای کوفیان! من به سه خصلت [که در شما هست] و دو خصلت [که در شما نیست]، گرفتار آمده ام: گوش دارید، اما کرید، و زبان دارید، اما لالید، و چشم دارید، اما کورید. [و اما آن دو خصلتی که ندارید:] نه هنگام دیدار، آزاد مردانی هستید صادق، و نه به گاه سختی، برادرانی مورد اعتماد».[۳۸]
بر پایه این سخن، جامعه ای که از بصیرت لازم برخوردار باشد، نه تنها حق را می بیند و باطل را در چهره های گوناگون تشخیص می دهد، بلکه عملا از حق، جانبداری می کند و از پیشوایان حق، اطاعت می نماید. چنین جامعه و مردمی، با رهبران الهی، صادقانه رفتار می کنند و در عوض، در سختی ها و مشکلات، مورد اعتماد آنهایند و در دام دشمنان قرار نمی گیرند.
اما مردمی که امام علی(ع) بر آنها، حکومت می کرد به دلیل آن که فاقد بصیرت بودند، به سادگی در دام دشمن می افتادند، آنها نمی توانستند چهره روشن و زیبای حق را مشاهده کنند. از این رو؛ نه از حق، جانبداری می کردند و نه از امام خویش فرمانبری داشتند. با امام خود، یک رنگ نبودند و امام نیز نمی توانست در بحران ها به آنها اعتماد کند.

[۱]. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح(تاج اللغة و صحاح العربیة)، ج ۲، ص ۵۹۱، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، ۱۴۱۰ق؛ ابن فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، ج ۱، ص ۲۵۳ – ۲۵۴، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۴، ص ۶۴ – ۶۵، بیروت، دار صادر، چاپ سوم؛ فرهنگ معین، واژه «بصیرت».

[۲]. ر.ک: محمدی ری شهری، محمد، فرهنگ نامه بصیرت، مترجم: شیخی، حمیدرضا، ص ۱۵ – ۱۷، قم، دار الحدیث، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش.

[۳]. فاطر، ۱۹ – ۲۲: «و نابینا و بینا هرگز برابر نیستند، و نه ظلمت ها و روشنایی، و نه سایه [آرامبخش] و باد داغ و سوزان! و هرگز مردگان و زندگان یکسان نیستند!».

[۴]. بقره، ۷.

[۵]. کهف، ۵۷.

[۶]. یس، ۹.

[۷]. محمد، ۲۴.

[۸]. بقره، ۷.

[۹]. ر.ک: انعام، ۱۰۴؛ اعراف، ۲۰۳؛ قصص، ۴۳.

[۱۰]. یوسف، ۱۰۸.

[۱۱]. قیامت، ۱۴.

[۱۲]. مظفری، آیت، مبانی بصیرت، فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی، ص ۷۴، شماره ۵۵، ۱۳۸۹ش.

[۱۳]. شمس، ۷ – ۸.

[۱۴]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج ۲، ص ۴۲۴، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.

[۱۵]. فرهنگ نامه بصیرت، ص ۲۳.

[۱۶]. متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال، ج ۲، ص ۴۲، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.

[۱۷]. فرهنگ نامه بصیرت، ص ۱۹.

[۱۸]. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق و مصحح: صبحی صالح، ص ۱۹۱ – ۱۹۲، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

[۱۹]. کنز العمال، ج ۱۱، ص ۹۶.

[۲۰]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و آله)، ص ۳۰۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

[۲۱]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۸۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

[۲۲]. فرهنگ نامه بصیرت، ص ۲۴ – ۲۵.

[۲۳]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص ۲۹۷ – ۲۹۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۲۴]. شمس، ۷ – ۸.

[۲۵]. جاثیه، ۲۰.

[۲۶]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، ج ۱، ص ۵، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.

[۲۷]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۲، ص ۴۹، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

[۲۸]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۲، ص ۴۰، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

[۲۹]. فرهنگ نامه بصیرت، ص ۲۵.

[۳۰]. تحف العقول عن آل الرسول(ص)، ص ۸۳؛ نهج البلاغة، ص ۴۰۴.

[۳۱]. الکافی، ج ۲، ص ۵۹۹.

[۳۲]. شیخ صدوق، الخصال، ج ۱، ص ۱۰۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

[۳۳]. همان، ج ۲، ص ۵۲۵.

[۳۴]. تحف العقول، ص ۲۸؛ الخصال، ج ۲، ص ۵۲۳.

[۳۵]. نهج البلاغة، ص ۵۰۶.

[۳۶]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، ص ۸۱۹، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.

[۳۷]. همان، ص ۵۸۰.

[۳۸]. نهج البلاغة، ص ۱۴۲.

آیات مرتبط

• سوره الأنعام (۵۰) : قل لا أقول لکم عندی خزائن الله ولا أعلم الغیب ولا أقول لکم إنی ملک إن أتبع إلا ما یوحی إلی قل هل یستوی الأعمی والبصیر أفلا تتفکرون


• سوره الأنعام (۱۰۴) : قد جاءکم بصائر من ربکم فمن أبصر فلنفسه ومن عمی فعلیها وما أنا علیکم بحفیظ


• سوره الأعراف (۲۰۳) : وإذا لم تأتهم بآیة قالوا لولا اجتبیتها قل إنما أتبع ما یوحی إلی من ربی هذا بصائر من ربکم وهدی ورحمة لقوم یؤمنون


• سوره یوسف (۱۰۸) : قل هذه سبیلی أدعو إلی الله علی بصیرة أنا ومن اتبعنی وسبحان الله وما أنا من المشرکین


• سوره الرعد (۱۶) : قل من رب السماوات والأرض قل الله قل أفاتخذتم من دونه أولیاء لا یملکون لأنفسهم نفعا ولا ضرا قل هل یستوی الأعمی والبصیر أم هل تستوی الظلمات والنور أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه فتشابه الخلق علیهم قل الله خالق کل شیء وهو الواحد القهار


• https://www.islamquest.net/fa/archive/fa۴۰۶۳۱