خبرگزاری تسنیم، کارگروه بررسی های ویژه؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» - بخش سوم

اشاره | روز تعطیل و غیرتعطیل نمی شناسد؛ با وجودی که عصر روز تعطیل است با خودروی شخصی اش روانه می شویم به کیلومتر ۱۰ جاده مخصوص کرج. جایی که حدود ۳۰ سال تحقیقات مختلف آبخیزداری انجام داده است و ظرفیتها و توانمندیهای آب و خاک کشور به خوبی می شناسد: پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور. در پژوهشکده مهمان دکتر «فرود شریفی» استاد تمام و عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری هستیم. مهمترین مسئولیت اجرایی ایشان «معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری» بوده است. دکتر شریفی که دارای کتب و مقالات زیادی در زمینه آبخیزداری است، خود را محدود به پژوهشهای دانشگاهی نکرده و حاصل دستاوردهای علمی خود در زمینه آبخیزداری را در منطقه ای نزدیک تهران به نام «وردیج» عملیاتی ساخته؛ که تحسین مسئولین و کارشناسان را برانگیخته است. وی در این گفتگو به نکات مهم و اساسی اشاره می کند؛ خلاصه مطالبی که ایشان بدان اشاره می کند عبارت است از:

آبخیزداری عبارت است از مدیریت حوزه آبخیز بر حسب اهداف معین شده در آبخیز.

آبخیزداری یک فرایند رفت و برگشتی برای برنامه ریزی یکپارچه مدیریت هماهنگ کلیه منابع موجود در یک آبخیز به منظور بهینه سازی تولید محصولات و خدمات بدون آسیب رساندن به منابع پایه ( آب و خاک) می باشد.

بانک جهانی در یکی از نشریات خود رسما اعتراف می کند علت شکست طرحهای توسعه اقتصادی درکشورهای آسیائی عدم توجه به آبخیزداری بوده است.

آبخیزداری آثار و فواید بسیار زیاد و متعددی در کشور دارد از جمله این آثار می توان به کاهش تبخیر نزولات جوی، استحصال آب، تغذیه سفره های زیرزمین، افزایش حاصلخیزی و رطوبت خاک، افزایش محصول، کاهش شوری آبهای زیرزمینی، کنترل سیلاب و غیره اشاره کرد.

با عملیات آبخیزداری و کنترل فرسایش و تقویت پوشش گیاهی می توان سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب از نزولات جوی را کنترل و حفظ کرد.

از عوامل موفقیت آبخیزداری در کشور این بود که آبخیزداری در شکل به صورت مشارکت جوامع محلی شکل گرفت، به طوری که نیاز و خواست و معیشت مردم و جوامع محلی مدنظر واقع شد و از توان و ظرفیت جوامع محلی برای آبخیزداری استفاده شد.

فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی و به دور از بروکراسی و پیچیدگیهای دست و پا گیر و غیر ضرور و مهلک در انجام طرحهای آبخیزداری عامل اصلی توفیقات آبخیزداری در دهه هفتاد بود.

متاسفانه آبخیزداری در حال حاضر سختترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد. فردا دیر است.

بخش اول گفتگوی تفصیلی با دکتر فرود شریفی در ادامه دنبال کنید:

تسنیم: آقای دکتر از پذیرایی تان خیلی ممنون و سپاسگزاریم؛ به عنوان اولین سوال بفرمایید تعریف شما از آبخیزداری چیست؟

شریفی: برای تعریف آبخیزداری ابتدا باید آبخیز را تعریف کرد؛ تعریف آبخیز دو وجه دارد. یکی وجه ایستای فیزیوگرافیک هیدرولوژیک آن ودیگری وجه پویای کارکردی آن است. در وجه اول آبخیز عبارت است از پهنه ای که تمام رواناب ناشی از باران وارد بر آن را به همراه رسوبات و مواد محلول در آن رواناب، یک آبراهه یا یک آب انباشت اعم از تالاب دریاچه، دریا و یا چاله های کویری دریافت می کنند. در وجه دوم آبخیز یک اکوسیستم پویا و یکپارچه اجتماعی اقتصادی و بیوفیزیکی است که بالقوه مشتمل بر جوامع روستائی و عشایری و شهری، مناطق کشاورزی و جنگلی و مرتعی و تفرجگاهی، زیستگاههای حیات وحش و آبزیان منابع آب و حتی محدوده های صنعتی، خدماتی و تأسیسات ارتباطی می باشد.

بر این اساس آبخیزداری نیز دارای تعاریف متعددی است؛ در یک تعریف بسیط و عام، آبخیزداری مدیریت حوزه آبخیز بر حسب اهداف معین شده در آبخیز است. به همین دلیل در دهه های پیشین بر حسب مساحت و کاربری غالب اراضی، آبخیزداری گاهی به مدیریت اراضی ملی و گاه به مدیریت اراضی کشاورزی و یا به مدیریت منابع آب تعبیر شده است. این در حالی است که امروزه با توجه به تعدد کاربریها و پیچیدگی دخالتهای انسان در یک حوزه و بر اساس جدیدترین اصول مدیریت، از آبخیزداری تعاریف کاملتری ارائه شده است. در معنای امروزی آبخیزداری این چنین گفته اند: آبخیزداری یک فرایند رفت و برگشتی Iterative برای برنامه ریزی یکپارچه Integrated و مدیریت هماهنگ کلیه منابع موجود در یک آبخیز به منظور بهینه سازی تولید محصولات و خدمات بدون آسیب رساندن به منابع پایه یعنی آب و خاک است.

تسنیم: فلسفه وجودی آبخیزداری و آثار فواید انجام عملیات آبخیزداری در کشور چیست؟

شریفی: آبخیزداری آثار و فواید بسیار زیاد و متعددی در کشور دارد؛ با انجام عملیات آبخیزداری میزان آب چشمه ها، قنوات و چاهها افزایش می یابد و آبخیزداری در کاهش شوری آبهای زیرزمینی و کاهش فرسایش خاک تأثیر بسزایی دارد. عملیات آبخیزداری سبب افزایش حاصلخیزی و رطوبت خاک شده و در نتیجه افزایش محصولات کشاورزی را به دنبال خواهد شد. با انجام عملیات آبخیزداری می توان از ورود سالیانه ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسوب به مخازن سدها جلوگیری کرد. آبخیزداری میزان رسوب ورودی به شبکه های آبیاری، انهار کشاورزی و مزارع را کاهش می دهد و در نتیجه می توان از صرف هزینه های گزاف لایروبی پیشگیری کرد. با عملیات آبخیزداری و کنترل فرسایش و تقویت پوشش گیاهی می توان سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب از نزولات جوی را کنترل و حفظ کرد و از هدر رفت و تبخیر بی رویه آب جلوگیری کرد. با چنین فلسفه ای آبخیزداری در کشور مورد اقبال واقع گردید و توسعه یافت و پس از انقلاب اسلامی، بیش از ۱۸۰۰۰ پروژه آبخیزداری در سطح حدود ۳۰۰۰ آبادی اجرا شد. البته در حال حاضر نیز با توجه به نیاز به توسعه کشاورزی و صنایع و رشد روزافزون جمعیت، ضرورت توسعه فعالیتهای آبخیزداری وجود دارد. برای این منظور تداوم مشارکت مردم و بهره برداران محلی وحمایتهای مسئولین می تواند ضامن استمرار آثار و برکات آبخیزداری باشد.

تسنیم: آقای دکتر آیا تفاوتی میان آبخیزداری و مفاهیمی مثل حفاظت از محیط زیست و آمایش سرزمین وجود دارد؟

شریفی: به لحاظ اهمیت اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی، آبخیزداری در ردیف مقولاتی چون آمایش سرزمین و حفاظت محیط زیست قرار می گیرد. با این تفاوت که جنبه های اجرائی و عملی آن بسیار بیشتر از موارد مورد اشاره است. به تعبیری دیگر آبخیزداری دستور العمل اجرائی و روش پیاده کردن مفاهیمی چون توسعه پایدار، افزایش بهره وری، مشارکت مردمی و غیره است. اهمیت آبخیزداری در جهان امروز آن چنان شناخته شده است که بانک جهانی در یکی از نشریات خود رسما اعتراف می کند علت شکست طرحهای توسعه اقتصادی در کشورهای آسیائی، عدم توجه به آبخیزداری بوده است. افزون بر این در سالهای اخیر کارشناسان و محققان نسبت به پیامدهای نامطلوب سدسازیهای گاه غیرکارشناسی و بی رویه بر محیط زیست هشدارهای زیادی داده اند. این کارشناسان، خشک شدن تالاب ها و به تبع آن جابجایی جمعیتی و تحت تاثیر قرار دادن لانه گزینی پرندگان، فرسایش خاک و تخریب اکوسیستم های حاشیه رودخانه ها را از بارزترین اثرات این دیدگاه افراطی می دانند.

تسنیم: یکی از فواید مهم آبخیزداری در کشور استحصال آب است در این باره توضیح بفرمایید عملیات آبخیزداری در تأمین و افزایش منابع آب چگونه و به چه میزان میتواند تأثیرگذار باشد؟

شریفی: بررسی ها نشان می دهد بیش از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق آبخیزداری و آبخوان داری و کنترل نزولات آسمانی به ویژه با کاهش تبخیر و جلوگیری ازهدررفت آب در ترسالی ها می تواند به منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور افزوده شود. این بدین معنی است که حتی در سطح تکنولوژی فعلی نیز با اقدامات تکمیلی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی می توان نه تنها تولید و اشتعال موجود را پایدارتر نمود، بلکه سالانه به میزان حداقل ۷۰ میلیون تن تولید جدید و معادل اشتغال فعلی و درآمد در بخش کشاورزی ایجاد کرد. این در حالی است که تا افق ۱۴۰۰ حداکثر فقط ۱۰ میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق احداث سدها می تواند به ظرفیت آبی کشور افزوده شود.

البته نباید این نکته از نظر دور نگه داشته شود در حال حاضر میزان بارش سالانه، حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب در شرایط متوسط و بیش از ۱۰۳۴ میلیارد متر مکعب در شرایط ترسالی است. از این میزان نزولات سالانه، در شرایط متوسط ۷۰ درصد آن یعنی ۲۷۰ میلیارد متر مکعب آب تبخیر می شود و در بخش عرضه هدر میرود و میزان باقیمانده یعنی ۱۲۰ میلیارد متر مکعب آب تجدید شونده نیز چنانچه در معرض تبخیر بالقوه قرار گیرد و با فرض توزیع یکنواخت در کل کشور می تواند ظرف کمتر از دوهفته مجددا به جو برگردد. با این اساس چنان که نزولات جوی فرصت تبخیر و هدر رفت نداشته باشد می توان در آبخوان های خدادادی و در زیرزمین و به دور از تبخیر مستقیم نگهداری شده و در زمانی که مورد نیاز است مورد استفاده قرار داده شود. با برقراری جایگاه مناسب برای آبخیزداری، آبخوان داری و احیاء منابع طبیعی و در نظر گرفتن اعتبارات لازم برای توسعه فعالیت های آن می توان علاوه بر تعادل هیدرولوژیکی و جلوگیری از خسارت های ناشی از آن مثل سیلاب، به این مهم دست یافت.

تسنیم: در حال حاضر چه میزان از عرصههای کشور تحت مدیریت سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری قرار دارد؟

شریفی: کل اراضی کشاورزی به مساحت ۱۳٫۵ میلیون هکتار با ۴٫۳۳ میلیون نفر بهره بردار کشاورز، کل مراتع با ۱٫۶۵ میلیون نفر بهره بردار دامدار با ۱۲۴ میلیون واحد دامی که ۸۳ میلیون واحد آن مستقیما وابسته به مراتع هستند و کل جنگلها با مساحت ۱۴ میلیون هکتار که از این میزان ۱۲٫۱ میلیون هکتار خارج شمال و ۲٫۹ میلیون هکتار شمال با ۷۸هزار خانوار جنگل نشین و ۵٫۳ میلیون واحد دامی موجود در آن تحت مدیریت آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی قرار دارند. اگر بخواهیم به سهم وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور در زمینه آبخیزداری اشاره کنیم این سهم بطور خلاصه عبارتست از تهیه طرحهای آبخیزداری، تهیه ضوابط و استانداردهای حفاظت آب وخاک، جلب مشارکتهای مردمی جهت افزایش نقش مثبت ایشان درحفظ آب و خاک، هماهنگی دستگاههای، دولتی تقلیل آثار تخریبی طرحهای عمرانی بر روی منابع خاک، و اجرای پروژه های حفاظت خاک و پیشگیری از سیل و تعدیل در خشکسالی حوزه های آبخیز.

تسنیم: با توجه به اهمیت آبخیزداری آیا پس از انقلاب اسلامی به این مقوله مهم عنایت شد؟

شریفی: بله، بعد از انقلاب اسلامی در دهه هفتاد و در زمانی که آبخیزداری دارای معاونت در وزارتخانه جهاد سازندگی بود، به آبخیزداری توجه ویژه و جدی شد و آبخیزداری رشد و جهش قابل ملاحظه ای در آن زمان داشت و به توفیقات بسیار زیادی دست یافت.

تسنیم: علت این توفیقات چه چیزی بود؟

شریفی: مهمترین عامل این توفیقات رویکرد مردمی به آبخیزداری و مشارکت جوامع محلی بود. در دهه هفتاد آبخیزداری شکل مردمی داشت به طوری که مردم و جوامع محلی به عنوان مخاطب اصلی و محوری مورد توجه گرفتند و خواست و معیشت مردم و بهره برداران و ذی نفعان اصل قرار گرفت؛ به این صورت که طرحها و اولویتها به صورت موردی از مردم بر اساس درخواست و نیازشان دریافت می شد و بر اساس نیاز اعلام شده و متناسب با فرهنگ بومی، طبیعت و قابلیتهای محلی و نیز تلفیق با علوم جدید، تکنیکهای فنی و مهندسی طراحی می شد و بدون واسطه گری و عدم تحمیل هزینه های گزاف و در زمان بسیار کم با کمک مردم و متقاضیان اجرا می شد. در نتیجه نتایج پروژه های موردی پس از مشاهده سایر بهره برداران الگوبرداری و قابلیت ترویج و توسعه می یافت.

عامل دیگری که باعث توفیقات آبخیزداری در دهه هفتاد شود انگیزه مندی کارشناسان و کارکنان جهادسازندگی به دلیل فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی و به دور از بروکراسی و پیچیدگی های دست و پا گیر، غیرضروری و مهلک در سازمانهای سنتی بود. علاوه بر این در دهه هفتاد و قبل از اینکه وزارت جهاد سازندگی با وزارت کشاورزی ادغام شود، برای توسعه آبخیزداری از کلیه ظرفیتهای به وجود آمده در جهادسازندگی جهت ارتباط با مردم، اعتمادسازی و توانمندسازی امور مرتبط با آبخیزداری استفاده شد و کارهای غیرحاکمیتی و اقتصادی برای نگهداری و بهره برداری به مردم محلی و بهره برداران واگذار شد.

از دیگر عواملی که باعث توسعه آبخیزداری در دهه هفتاد شد، تاکید بر مطالعه و تحقیق متناسب با شرایط طرحها و پروژهها و نظارت و ارزشیابی و انتقال دانش محلی و منطقه ای و بین المللی بود به طوری که فعالیتهای آبخیزداری کاملا در راستای حل مسائل و نیازهای مردم و بهره برداران بود و این امر باعث اعتماد متقابل مردم و مجریان آبخیزداری شده بود.

تسنیم: آیا در طی این سالهایی که عملیات آبخیزداری صورت گرفته است، ارزیابی مشخصی از میزان موفقیت انجام عملیات آبخیزداری در کشور وجود دارد؟

شریفی: بله ارزیابی وجود دارد و خوشبختانه در بسیاری از این پروژه ها رضایت حداکثری جوامع محلی را به دنبال داشته است و اهداف پروژه ها به خوبی محقق شده است؛ برای نمونه ارزیابی اقتصادی اجتماعی پخش سیلاب در ایستگاه آب باریک بم نشان می دهد که عملیات آبخیزداری صورت گرفته در روستاهای پایین دست، موجب افزایش سطح زیر کشت و احیاء قنوات شده است. قبل از اجرای طرح روستاهای منطقه در وضعیت بسیار نامناسب و مردم منطقه با مشکلات فراوانی مواجه بودند. به طوری که اکثر مردم برای گذران زندگی و تامین معاش حتی در حد بسیار اندک مجبور به مهاجرت می شدند. در حالی که پس از اجرای طرح چهره روستاهای منطقه کاملا دگرگون شده و سطح زیر کشت در پایین دست عرصه آبخوان افزایش یافته و اشتغال زائی را به دنبال داشته است و باعث افزایش درآمد در منطقه ایجاد شد. نمونه دیگر مثلا سطح زیر کشت در روستای سلطان آباد از ۵۰ هکتار در سال ۱۳۷۵ به ۱۰۰ هکتار در سال ۱۳۷۷ و در روستای عباس آباد سرداری از ۱۹۶هکتار به ۳۵۰ هکتار رسیده است.

نمونه دیگر با اجرای عملیات آبخیزداری و انجام پروژه سد بازیاب علاوه بر کنترل سیلاب، اثر شگرفی روی آب دهی چشمه های بازیاب داشته که تامین کننده آب آشامیدنی شهر خور با جمعیت ۷۰۰۰ نفر می باشد. عملیات آبخیزداری در این منطقه باعث شد دبی چشمه بازیاب از ۸ لیتر در ثانیه به حدود ۴۸ لیتر در ثانیه افزایش یافته و ساکنین شهر از آن بهره مند شده اند. از نمونه های دیگر عملیات آبخیزداری که در خارج کشور هم موفق بوده است میتوان به تحقیقی که در دانشگاه ایالتی کانزاس و بخش تحقیقات کشاورزی بوتسوآنا انجام شد اشاره کرد. محققان نشان دادند که سیستمهای جمعآوری آبباران که نوعی عملیات آبخیزداری است در آن منطقه باعث افزایش تولید گندم تا سطح ۸۰ درصد شده است.

تسنیم: با توجه به کارکردهای مختلف آبخیزداری و فواید بیشماری که بدان اشاره شد، مانع اصلی توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟

شریفی: مانع اصلی آبخیزداری در کشور در هم تنیدگی مافیای ثروت و قدرت است که با روشهای ناکارآمد و سنتی غلط و غیر مردمی که هنوز در بخشهایی از دولت دست نخورده باقی مانده و تمام عوامل تحرک و پویایی آبخیزداری را در اختیار گرفته و متوقف کرده است. متاسفانه روز به روز بر شدت این فشارها افزوده شده و عرصه بر مجموعه آبخیزداری تنگتر می کند.

تسنیم: با توجه به این مشکل شما چه پیشنهادی برای تقویت جریان آبخیزداری در کشور پیشنهاد میکنید؟

شریفی: متاسفانه آبخیزداری در حال حاضر سختترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد؛ چه فردا خیلی دیر خواهد بود. پیشنهاد بنده در چنین شرایطی، اقدام انقلابی و شجاعانه در به وجود آوردن تحول در سیستم آبخیزداری و منابع طبیعی به کمک مجموعه های جهادی است.

از وقت و فرصتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم گذاشتید ممنون و سپاسگزارم.

انتهای پیام/