کتاب سه گانه های عالم معرفت منتشر شد
به گزارش خبرنگار مهر، کتاب سه گانه های عالم معرفت، شاکله حکمت و عرفان و هنر اسلامی به قلم علی بابایی، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه محقق اردبیلی با مقدمه منوچهر صدوقی سها از سوی انتشارات دانشگاه محقق اردبیلی به زیور طبع آراسته شده است.
در ادامه بخشی از مقدمه این کتاب می آید؛
هو الحق
و الصلوه التامات علی ولیه المطلق
در درازای تاریخ فرهنگی بالمعنی الاعم، چه به درستی و چه به نادرستی، مطلق علم را به معقول و منقول منقسم گردانیده اند و فلسفه را بر رأس قسم معقول آن نهاده اند و مراد به معقولیت فلسفه هم چنانچه به جائی تفصیل کرده ام آن داشته اند که او (= فلسفه) برآورده ی عقل بالفعل است و لکن اندوها و افسوسا و دردا و دریغا، این معقول عقل بالفعل ویعنی همین فلسفه را عملا، محصور ساخته اند به صورت قسیم خویش ویعنی علم منقول؛ واگر درست و درشت توانی شنید بشنو که برخلاف این قسم اخیر ویعنی علم منقول معهود که اهل آن، همه به اجتهاد و استنباط و تفریع می کوشند، اهل آن قسم معقول فن خویش جمله در بوته ی تقلید انداخته اند و بس شنیدنی است که گاه هم خود از تنصیص برین معنی بی کران نگرفته اند و از سر آن که مباد که پنداری که این سخن به گزاف و لاف می آورم قصه بشنو که شنیدم آقای دکتر ناصرالدین صاحب الزمانی را دام بقاه که من (= صاحب الزمانی) به روزگار کودکی گاهی همراه با پدرم آقا شیخ ابراهیم صاحب الزمانی طاب ثراه به حوزه ی درس خاتمه الحکما استاد اجل آقامیرزا طاهر تنکابنی قدس سره افتادم و دیدم که چون کسی با او (= جناب میرزا) بگفت که فلان، کتابی نوشته است بفرمودش که غلط کرده است؟! وچون آن فلان بگفت که منطق، بفرمود که هر آن چه که بباید گفت قدماء گفته اند و وظیفه ما همان فهم کلام آنان است؟!
ایدونا اگر بدین مقام با من بنده هم دل و هم سخن می افتی آوا برآور و سخن در کوه افکن که حال که چنین است اگر اهل فلسفه ای یارای آن یافته باشد که سری از این دام جمود و چاه تقلید برآورد و گردن فراز دارد ویعنی بر آن شود که خود بیندیشد و دریابد و به زبان حال گوید که «هم رجال ونحن رجال» روی در پویش به سوی چه قله ای رفیع شامخ خواهد نهاد و البته بدان میان گوش هوش از سوئی نیز با این سخن حضرت خداوندگار ملای روم خواهد داشت که:
رنج، راحت دان چو مطلب شد بزرگ،، گرد گله، توتیای چشم گرگ.
و از سوی دیگر با این سخن آن بزرگ که:
آنکه گوید جمله حق است، احمقی است،، وانکه گوید جمله باطل، او شقی است.
باری یار برنای دانای راد ما دکتر علی بابائی «زاده الله توفیقا» به عنایت بی علت ازلی در زمره ی آن سعدائی است که لمعه ای از انوار نعمت قول به «هم رجال ونحن رجال» بر جبین مبین او لائح است و هر کسی که از شهر آشنائی است چون دیده در دیده ی او افکند و داند که متاع او کجائی است دریابد که او همت پاکان و نیکان را پای طلب از ورطه ی سلطه ی قوم «انا وجدنائیین» به قدر تیسیر حق حقت کلمته فرا می آورد و در پرتو چراغ پرفروغ «و لا تقف ما لیس لک به علم» به صراط مستقیم تحقیق اندر می شود و هم سرمه ی «فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید» بر دیده می دارد.
هنی علی اهل النعیم نعیمهم،، وللعاشق المسکین ما یتجرع
حال آمدم بر سر نوشته ی حاضر او؛ سه گانه های عالم معرفت که ایدونا از پی پرتوئی که مأثور پیشین او: «رمزهای بی پایان آینه» در میان افکنده بود فروغی دیگر می افکند و روشنائی برتر می افزاید و چنین آورم که چنان که از عنوان آن (=نوشته ی حاضر) آشکار است معنون او همانا بحث از مثلثات است و معلوم است که مراد بدین، نه آن مثلثاتی است که از فنون ریاضی است بل مثلثاتی است مفهومی در ساحت فلسفه ی شاید بالمعنی الأخص الأسلامی در قبال مثنیات مقول برخی از فلسفه های سابق بر آن؛ بدین بیان که چنان که به جای خویش مضبوط است به دوران های باستانی بسی از راصدین حقائق و بل که نترس و بگو که «جلهم لولا کلهم» بر آن می رفته اند؛ که حقیقت بالمعنی الأعم، ثنوی الکیان است و دامنه ی این معنی بعضا به دوران جدید کشیده شده است تا بدان جایگاه که به نزد دکارت و لایبنیتز و کانت نیز به دیده اندر درآید و هرگونه ای که می بوده باشد مثل را بازگشت به همین معنی و معنون می دارد قول به ثنویت زرتشتی و گنوستیسیزم صابئی حرانی و گونه های دوگانگی های یونانی و برتر از همه دوالیته و دوالیزم افلاطونی. آه که چنان که به إشعار اندر آمد تبعات آن به نزد برخی از أعاظم حکماء متأخر باختری نیز مشهود است و مراد بدان مثل را نزد زردشتیان، انقسام عالم است به دو عالم نور و ظلمت یا خیر و شر و به نزد افلاطون به دو عالم صیرورت و ثبات و به نزد دکارت انقسام گوهر است به دو گوهر یکی اندریاب مجرد و دیگر ممتد ذو بعد و هلم جرا. فعلل و تفعلل و نعم ماقیل: وللناس فیما یعشقون مذاهب.
ولکن در قبال این قول نهادین بنیادین اعاظمی از باستانیان و متأخرین حکماء بر ثنوی الکیانی عالم، ما بر مثلث الکیانی آن (= عالم) می رویم و قول خویش هر چند که سابقه ای نیز بهر آن در نئوپلوطونیزم متأثر از ادیان الهی فرادیده می داریم بر پایه ی مبادی فلسفه ی اسلامی بالمعنی الأخص می نهیم .[۱]
قوله تعالی: «عرضنا الأمانة علی السموات و الأرض و الجبال». اکنونا اندر این آیت مبارک درنگر و در خویش شو و بیندیش که چه افتاده است که بدان جبال از ارض جدا گردیده است و در عرض آن افتاده؟ مگر کوه ها از اجزاء زمین نیست؟ و با خود گوی و بل از خویش پرس که آیا نتواند بود که این سخن معجزنظام، تواند بود که إشعار مائی می داشته باشد به قول به همان مثلث الکیانی معهود به رویاروئی با اقوال سابق مقول در مثنی الکیانی عالم؟ بدین بیان که «سموات» إشعار کند به عالم تجرد و «ارض» به عالم تجسم و جبال به عالم تمثل؟ واگر چنین یافتی با من و امثال من هم آوای آی و سیری دیگر بیاغاز و برگوی که «… عوالم خداوند عالم بسیار است که او عالم به آن هاست لکن باعتباری می توانیم اصول آن عوالم را در بدء به سه عالم تقسیم نماییم: عالم عقلی روحانی و عالم مثالی خیالی یعنی خیال منفصل که این قوه ی خیالیه ی انسان انموزج آن عالم است مثل این که قوه ی عقلانیت او انموزج عالم عقلانی روحانی است. فنستدل بما ههنا الی ما هناک. چنانچه نفس قدسیه او مثال عرش خدا و صدر منور او مثال و انموزج کرسی اعلی است. سیم عالم حسی جسمانی که بدن انسان از سنخ این عالم و انموزج این نشأه است و بأزاء این سه عالم سه عالم دیگر است که ینشأ من علوم الانسان و اعتقاداته و اخلاقه و ملکاته و اعماله و امانیه فیکون انسان فی العوالم الثلاثه البدویه بحقیقه النزولیه ثم یحشر فی الثلاثه العودیه بصورته الفعلیه: «و کنتم أزواجا ثلاثة» یعنی کنتم زوجا باعتبار الحقیقه الاولیه و الصوره الفعلیه الثانویه فی العوالم الثلاثه البدویه و العودیه .[۲]
وباز منشین و مشکیب و فراز آی و برگوی که داستان این مثلث الکیانی دراز می افتد و پر رمز و راز می گردد تا از تنگنای برون به فسحت درون اندر شود و در طبع بر بندد و پنجره ی تجرد برگشاید تا بدانجایگاه که سر از ساحت لطایف هفتگانه ی دل برآورد! چه می گویم؟ جز آن نمی گویم که آن دانای بینای رهرو راهبر می گوید مولنا حکیم که حق لقای او بر من ارزانی دارد بمنه و کرمه، بشنو و اگر توانی دریاب:
«در مقام شریعت و دنیا (ملک) می فرماید: «کما أرسلنا فیکم رسولا منکم یتلو علیکم آیاتنا.» یعنی به تعلیم درسی خواندنی که مقدمه ی عمل است برای تصفیه ی دل اقدام می کند تا از زنگار هوا و طمع پاک شود و آثار اعمال را در کتاب نفس خود ببیند و صور و حقایق ایمان و علم وراثتی از پدران حقیقی معنوی را با متولد گشتن از عالم طبیعت و پا نهادن در فضای ملکوت که نتیجه ی تقوا بوده و علوم و احوال را در پی دارد درک نماید و سرانجام این که برای سالک پرده از نور ایمان برداشته شده و توحید مخصوص اهل ولایت برایش پیدا و وجود او حاکی از حق می شود؛ و درمقام ملکوت و طریقت می فرماید: «یزکیکم». و با اشاره به عالم حقیقت و جبروت می فرماید: «و یعلمکم الکتاب و الحکمة» و سرانجام در مقام توجه به معرفت و ولایت و لاهوت گوید: «و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون ».[۳]
این آیه بر طبق چهار عالم، چهار شأن برای پیغمبر بیان فرموده و به اعتبار سه برزخ میان آن ها مقامات دل و بطون قرآن، هفت قرار داده شد .[۴]
این سخن پایان ندارد ای کرام، پس سخن کوتاه گردان والسلام
و ایدونا که می باید که سخن کوتاه گردانم چنین گویم که: می شاید و بل می باید که از مینوی شهود به گیتی عقل اندر شد و سخنی از بعضی از نکته یابان معاصر تازی باز گفت که او نیز آن معنائی نازک که به میانه ی این گفتار بدان إشعار کردم و آن همانا قول به مثلث الکیانی عوالم است در اسلام در قبال قول به مثنی الکیانی در فرهنگ های گذشته دریافته است و در باب آن چنین آورده است که: «صحیح أن فلاسفه الاسلام قد اعجبوا بالمنطق الأرسطی و لکن هذا لایعنی انهم طبقوه و التزموا به فی مناقشتهم و ابحاثهم، ان العقلانیه العربیه؟! الاسلامیه کما طبقتها مختلف الفرق من معتزله و اشاعره و شیعه و فلاسفه، ذات منطق خاص: منطق ثلاثی القیم یختلف کثیرا عن المنطق الإرسطی الثنائی القیم … هناک دوما فی المنطق العربی؟! الإسلامی فی المشرق قیمۀ ثالثۀ و هذه بعض الأمثله:
لقد میز المعتزله بین الوجود و العدم و لکنهم اضافوا قیمۀ ثالثۀ فقالوا بشیئیۀ المعدوم کما اضافوا إلی الجبر و الإختیار «اللطف الواجب» و الی الإیمان و الکفر: «المنزلۀ بین المنزلتین» و الی الذات و الصفات: «الذات-الصفۀ» و عندما تحدث النظام عن الحرکۀ و السکون باعتبار أن الحرکه تمثل الزمان و السکون یمثل المکان، اضاف قیمۀ ثالثۀ هی: «حرکۀ الاعتماد» الی السکون المتحرک؛ فالسکون عنده هو وجود الشیئی فی المکان فی وقتین (دمج الزمان فی المکان» اضف الی ذلک «احوال» ابی هاشم و هی صفات الذات الألهیه «لاموجودۀ و لامعدومۀ»، «لامعلومۀ و لامجهولۀ» و نفس الشیئی نجده عند الاشاعره فلقد اضافوا الی الجبر و الاختیار قیمۀ ثالثۀ سموها: «الکسب» و هی اساس نظریتهم فی السببیۀ – العادۀ-.
<+ بیان: والشیعه اضافوا علی حد تعبیر الماتن قیمۀ ثالثۀ ایضا فی الجبر و الأختیار و هی: «الأمر بین الأمرین» و قد غفل عنه الماتن او تغافل و الله اعلم لکونه من معارف الشیعه کما هو دأب جل العامه لولا کلهم عفی عنه ربه>.
واذا انتقلنا الآن الی الفلاسفه و خاصه الی ابن سینا نجد نفس الشیئی، فاذا کان التقلید الارسطی تمییز بین الواجب و الممکن فأن ابن سینا اضاف قیمۀ ثالثۀ هی: «الواجب بغیره» و هکذا اصبحت الموجودات ثلاثۀ اصناف واجب بذاته و واجب بغیره و ممکن بذاته. کما اضافوا الی الحدوث و القدم قیمۀ ثالثۀ عبر عنها ابن سینا ب «القدیم بالزمان و الحادث بالذات» و فی مسئلۀ العلم الألهی اضاف ابن سینا الی العلم بالجزئیات و العلم بالکلیات: العلم بالجزئیات علی نحو کلی ».[۵]
ایدونا گاه آن آمد که بپردازم با سیری در متن و برخی از والائی های آن برنمایم:
۱- مشرب مصنف، نوعا مشرب محی الدینی است و نگفته پیدا است که چنین تأثری، نه به زودی فرادست می آید و نه به آسانی و خود، مبرهن می آورد والائی شأن او (= مصنف) را.
۲- از ابن عربی که بگذری مواجه می افتی با حضرت خداوندگار ملای روم و استشهاداتی متقن به مثنوی به درازای متن و بدین مقام نیز سخن همانی است که به ذکر ابن عربی بیامد.
۳- متن سرشار است از استدلالیات از سویی و شهودیات از سوئی دیگر و نوعا از آن شخص شخیص مصنف است فطوبی له، ثم طوبی له؛ و اگر هم از جز خود می آورد به راستی و درستی می آورد؛ فثم طوبی له.
۴- حکم انصاف را، برخی یافته ها می دارد که سکرآور است تا بدانجایگاه که آشفته می گرداند طره ی دستار مولوی را؛ و اگر نمونه می خواهی بنگر و در نگر در: «تمثیل آئینه و تمثیل دائره».
ذیل: کمال مطلق، سخن ایزد را است حقت کلمته و سخن مخلوق البته جز آن که لاینطق عن الهوی، عاری از نقص نتواند بود و از این روی بدین مقام نتوانم خویش باز داشتن از ذکر این معنی که چنان که بیامد و برفت، کتاب کلا نهاده بر مشرب محی الدینی است و بدان مشرب فراز و فرود فراوان است و هر آن چه که بدان (= مشرب محی الدینی) مقبول امثال ما جماعت نمی افتد بدین معنی (متن متأثر از آن مشرب) نیز چنان است؛ و به رأس آن لامقبولات قول به «تطور و تشأن و حق حقت کلمته» واقع است، تعالی عما یقول الظالمون و یا لها قصه فی شرحها طول.
ختم کلام نیز بدین است که دامنه ی سه گانه ها هنوزا قابل گسترش است چه به قرآنیات و چه به مسنونات و چه به عرفانیات و چه به اخلاقیات و چه به فلسفیات و چه به منطقیات و چه به ادبیات و سرانجام حتی به ساحت فقه و احکام آن نیز؛
۱- اما در قرآنیات:
قوله تعالی: ما کان لبشر آن یکلمه الله إلا وحیا من وراء حجاب أو یرسل رسولا:
الف) وحی ب) تکلم من وراء حجاب ج) ارسال رسول
إنما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون:
الف) یقول ب) کن ج) یکون
بهشت، اعراف، جهنم
۲- و اما در مسنونات
الف) الناس ثلاثه: عالم ربانی و متعلم علی سبیل النجاه و همج رعاع.
ب) یا شریح انک جلست مجلسا لایجلسه إلا نبی او وصی نبی، او شقی.
۳- و اما در عرفانیات:
الف) ذات، صفت، اسم
ب) ساقی حدیث سرو و گل و لاله می رود،،و این بحث با ثلاثه غساله می رود
۴- و اما در فلسفیات:
الف) صفات حقیقیه ی محضه، صفات حقیقیه ی ذات الإضافه، صفات اضافیه محضه.
ب) جماد، حیوان، انسان.
۵- و اما در منطقیات
الف) جنس، فصل، نوع
ب) میزان تعادل، میزان تلازم، میزان تعاند
۶- و سرانجام به ساحت فقه و احکام هم مواجه می آییم با قول جمیع فقهاء اخباری و طائفه ای از اصولیین امامیه نیز که در قبال جمیع فقهاء عامه و جمله ای از فقهاء خاصه که قائلند به ثنویت احکام – یا سبحان الله: ثنویت احکام در فقه و ثنویت عالم در فلسفه؟! – و یعنی این که امر، دائر است بین حلال و حرام فحسب، بر آن می روند که منزلتی سومین نیز هست به میانه ی آن دو (= حلال و حرام) و آن عبارتست از: شبهات و فی الواقع تثلیث می کنند احکام را معنون به حلال، حرام و شبهه چنانکه صاحب حدائق فرماید در بیان رأی عامه بدین باب که: «فالأشیاء عندهم إما حلال و حرام خاصه و جمله علمائنا المحدثین و طائفه من الاصولیین علی وجوب التوقف و الاحتیاط؛ فالأشیاء عندهم علی التثلیث: حلال بین و حرام بین و شبهات بین ذلک ».[۶]
اکنونا که گاه آن آمد که زبان خامه در کام کشم؛ با یاد آوردم آن سخن آسمانی را که از حکیم عارف بلاتعین شیخ حسن قهرمانی قوچانی که خاک پاکش از ریزش ابر رحمت سیراب است و یارب که شاداب تر باد، استماع می دارم و با خود گفتم که آن کلام قدسی نظام، مهر این نامه نه! لیکون ختامه مسکا و هرگونه ای که می بوده باشد این است آن که: «مصطفی علیه السلام مظهر عقل است و مرتضی علیه السلام مظهر عشق و صدیقه طاهره صلواه الله علیها مظهر عصمت و این مثلث عقل و عشق و عصمت است که ولایت می نامندش».
وکتب اللاشیئ سها، اقال الله عثراته.
فی صبیحۀ الخمسین، ۱۷ رمضان المبارک ،۱۴۴۰،
پی نوشتها:
[۱]. من بنده، فلسفه اسلامی را منقسم به دو قسم: فلسفه اسلامی بالمعنی الاعم و دیگر: فلسفه اسلامی بالمعنی الأخص می آورد؛ بنگرید به: پدیدارشناخت تاریخ استعلائی فلاسفه ی اسلامی، طهران: پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۹۳.
[۲]. الوسیله، دهکردی، سنگی، ص ۲۴۳- ۲۴۴.
[۳]. کما أرسلنا فیکم رسولا منکم یتلو علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمة و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون.
[۴] . لطائف العرفان، قم: آیت اشراق، ۱۳۹۰، ج۲، ص۶۲-۶۴.
[۵]. نحن و التراث، بیروت، المرکز الثقافی العربی، ۱۹۹۳، ص ۸۴-۸۵.
[۶]. صحت علی، شناختی از مکتب محدثین، قم، ناس، ۱۳۹۴، ص ۴۱۵.
در ادامه بخشی از مقدمه این کتاب می آید؛
هو الحق
و الصلوه التامات علی ولیه المطلق
در درازای تاریخ فرهنگی بالمعنی الاعم، چه به درستی و چه به نادرستی، مطلق علم را به معقول و منقول منقسم گردانیده اند و فلسفه را بر رأس قسم معقول آن نهاده اند و مراد به معقولیت فلسفه هم چنانچه به جائی تفصیل کرده ام آن داشته اند که او (= فلسفه) برآورده ی عقل بالفعل است و لکن اندوها و افسوسا و دردا و دریغا، این معقول عقل بالفعل ویعنی همین فلسفه را عملا، محصور ساخته اند به صورت قسیم خویش ویعنی علم منقول؛ واگر درست و درشت توانی شنید بشنو که برخلاف این قسم اخیر ویعنی علم منقول معهود که اهل آن، همه به اجتهاد و استنباط و تفریع می کوشند، اهل آن قسم معقول فن خویش جمله در بوته ی تقلید انداخته اند و بس شنیدنی است که گاه هم خود از تنصیص برین معنی بی کران نگرفته اند و از سر آن که مباد که پنداری که این سخن به گزاف و لاف می آورم قصه بشنو که شنیدم آقای دکتر ناصرالدین صاحب الزمانی را دام بقاه که من (= صاحب الزمانی) به روزگار کودکی گاهی همراه با پدرم آقا شیخ ابراهیم صاحب الزمانی طاب ثراه به حوزه ی درس خاتمه الحکما استاد اجل آقامیرزا طاهر تنکابنی قدس سره افتادم و دیدم که چون کسی با او (= جناب میرزا) بگفت که فلان، کتابی نوشته است بفرمودش که غلط کرده است؟! وچون آن فلان بگفت که منطق، بفرمود که هر آن چه که بباید گفت قدماء گفته اند و وظیفه ما همان فهم کلام آنان است؟!
ایدونا اگر بدین مقام با من بنده هم دل و هم سخن می افتی آوا برآور و سخن در کوه افکن که حال که چنین است اگر اهل فلسفه ای یارای آن یافته باشد که سری از این دام جمود و چاه تقلید برآورد و گردن فراز دارد ویعنی بر آن شود که خود بیندیشد و دریابد و به زبان حال گوید که «هم رجال ونحن رجال» روی در پویش به سوی چه قله ای رفیع شامخ خواهد نهاد و البته بدان میان گوش هوش از سوئی نیز با این سخن حضرت خداوندگار ملای روم خواهد داشت که:
رنج، راحت دان چو مطلب شد بزرگ،، گرد گله، توتیای چشم گرگ.
و از سوی دیگر با این سخن آن بزرگ که:
آنکه گوید جمله حق است، احمقی است،، وانکه گوید جمله باطل، او شقی است.
باری یار برنای دانای راد ما دکتر علی بابائی «زاده الله توفیقا» به عنایت بی علت ازلی در زمره ی آن سعدائی است که لمعه ای از انوار نعمت قول به «هم رجال ونحن رجال» بر جبین مبین او لائح است و هر کسی که از شهر آشنائی است چون دیده در دیده ی او افکند و داند که متاع او کجائی است دریابد که او همت پاکان و نیکان را پای طلب از ورطه ی سلطه ی قوم «انا وجدنائیین» به قدر تیسیر حق حقت کلمته فرا می آورد و در پرتو چراغ پرفروغ «و لا تقف ما لیس لک به علم» به صراط مستقیم تحقیق اندر می شود و هم سرمه ی «فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید» بر دیده می دارد.
هنی علی اهل النعیم نعیمهم،، وللعاشق المسکین ما یتجرع
حال آمدم بر سر نوشته ی حاضر او؛ سه گانه های عالم معرفت که ایدونا از پی پرتوئی که مأثور پیشین او: «رمزهای بی پایان آینه» در میان افکنده بود فروغی دیگر می افکند و روشنائی برتر می افزاید و چنین آورم که چنان که از عنوان آن (=نوشته ی حاضر) آشکار است معنون او همانا بحث از مثلثات است و معلوم است که مراد بدین، نه آن مثلثاتی است که از فنون ریاضی است بل مثلثاتی است مفهومی در ساحت فلسفه ی شاید بالمعنی الأخص الأسلامی در قبال مثنیات مقول برخی از فلسفه های سابق بر آن؛ بدین بیان که چنان که به جای خویش مضبوط است به دوران های باستانی بسی از راصدین حقائق و بل که نترس و بگو که «جلهم لولا کلهم» بر آن می رفته اند؛ که حقیقت بالمعنی الأعم، ثنوی الکیان است و دامنه ی این معنی بعضا به دوران جدید کشیده شده است تا بدان جایگاه که به نزد دکارت و لایبنیتز و کانت نیز به دیده اندر درآید و هرگونه ای که می بوده باشد مثل را بازگشت به همین معنی و معنون می دارد قول به ثنویت زرتشتی و گنوستیسیزم صابئی حرانی و گونه های دوگانگی های یونانی و برتر از همه دوالیته و دوالیزم افلاطونی. آه که چنان که به إشعار اندر آمد تبعات آن به نزد برخی از أعاظم حکماء متأخر باختری نیز مشهود است و مراد بدان مثل را نزد زردشتیان، انقسام عالم است به دو عالم نور و ظلمت یا خیر و شر و به نزد افلاطون به دو عالم صیرورت و ثبات و به نزد دکارت انقسام گوهر است به دو گوهر یکی اندریاب مجرد و دیگر ممتد ذو بعد و هلم جرا. فعلل و تفعلل و نعم ماقیل: وللناس فیما یعشقون مذاهب.
ولکن در قبال این قول نهادین بنیادین اعاظمی از باستانیان و متأخرین حکماء بر ثنوی الکیانی عالم، ما بر مثلث الکیانی آن (= عالم) می رویم و قول خویش هر چند که سابقه ای نیز بهر آن در نئوپلوطونیزم متأثر از ادیان الهی فرادیده می داریم بر پایه ی مبادی فلسفه ی اسلامی بالمعنی الأخص می نهیم .[۱]
قوله تعالی: «عرضنا الأمانة علی السموات و الأرض و الجبال». اکنونا اندر این آیت مبارک درنگر و در خویش شو و بیندیش که چه افتاده است که بدان جبال از ارض جدا گردیده است و در عرض آن افتاده؟ مگر کوه ها از اجزاء زمین نیست؟ و با خود گوی و بل از خویش پرس که آیا نتواند بود که این سخن معجزنظام، تواند بود که إشعار مائی می داشته باشد به قول به همان مثلث الکیانی معهود به رویاروئی با اقوال سابق مقول در مثنی الکیانی عالم؟ بدین بیان که «سموات» إشعار کند به عالم تجرد و «ارض» به عالم تجسم و جبال به عالم تمثل؟ واگر چنین یافتی با من و امثال من هم آوای آی و سیری دیگر بیاغاز و برگوی که «… عوالم خداوند عالم بسیار است که او عالم به آن هاست لکن باعتباری می توانیم اصول آن عوالم را در بدء به سه عالم تقسیم نماییم: عالم عقلی روحانی و عالم مثالی خیالی یعنی خیال منفصل که این قوه ی خیالیه ی انسان انموزج آن عالم است مثل این که قوه ی عقلانیت او انموزج عالم عقلانی روحانی است. فنستدل بما ههنا الی ما هناک. چنانچه نفس قدسیه او مثال عرش خدا و صدر منور او مثال و انموزج کرسی اعلی است. سیم عالم حسی جسمانی که بدن انسان از سنخ این عالم و انموزج این نشأه است و بأزاء این سه عالم سه عالم دیگر است که ینشأ من علوم الانسان و اعتقاداته و اخلاقه و ملکاته و اعماله و امانیه فیکون انسان فی العوالم الثلاثه البدویه بحقیقه النزولیه ثم یحشر فی الثلاثه العودیه بصورته الفعلیه: «و کنتم أزواجا ثلاثة» یعنی کنتم زوجا باعتبار الحقیقه الاولیه و الصوره الفعلیه الثانویه فی العوالم الثلاثه البدویه و العودیه .[۲]
وباز منشین و مشکیب و فراز آی و برگوی که داستان این مثلث الکیانی دراز می افتد و پر رمز و راز می گردد تا از تنگنای برون به فسحت درون اندر شود و در طبع بر بندد و پنجره ی تجرد برگشاید تا بدانجایگاه که سر از ساحت لطایف هفتگانه ی دل برآورد! چه می گویم؟ جز آن نمی گویم که آن دانای بینای رهرو راهبر می گوید مولنا حکیم که حق لقای او بر من ارزانی دارد بمنه و کرمه، بشنو و اگر توانی دریاب:
«در مقام شریعت و دنیا (ملک) می فرماید: «کما أرسلنا فیکم رسولا منکم یتلو علیکم آیاتنا.» یعنی به تعلیم درسی خواندنی که مقدمه ی عمل است برای تصفیه ی دل اقدام می کند تا از زنگار هوا و طمع پاک شود و آثار اعمال را در کتاب نفس خود ببیند و صور و حقایق ایمان و علم وراثتی از پدران حقیقی معنوی را با متولد گشتن از عالم طبیعت و پا نهادن در فضای ملکوت که نتیجه ی تقوا بوده و علوم و احوال را در پی دارد درک نماید و سرانجام این که برای سالک پرده از نور ایمان برداشته شده و توحید مخصوص اهل ولایت برایش پیدا و وجود او حاکی از حق می شود؛ و درمقام ملکوت و طریقت می فرماید: «یزکیکم». و با اشاره به عالم حقیقت و جبروت می فرماید: «و یعلمکم الکتاب و الحکمة» و سرانجام در مقام توجه به معرفت و ولایت و لاهوت گوید: «و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون ».[۳]
این آیه بر طبق چهار عالم، چهار شأن برای پیغمبر بیان فرموده و به اعتبار سه برزخ میان آن ها مقامات دل و بطون قرآن، هفت قرار داده شد .[۴]
این سخن پایان ندارد ای کرام، پس سخن کوتاه گردان والسلام
و ایدونا که می باید که سخن کوتاه گردانم چنین گویم که: می شاید و بل می باید که از مینوی شهود به گیتی عقل اندر شد و سخنی از بعضی از نکته یابان معاصر تازی باز گفت که او نیز آن معنائی نازک که به میانه ی این گفتار بدان إشعار کردم و آن همانا قول به مثلث الکیانی عوالم است در اسلام در قبال قول به مثنی الکیانی در فرهنگ های گذشته دریافته است و در باب آن چنین آورده است که: «صحیح أن فلاسفه الاسلام قد اعجبوا بالمنطق الأرسطی و لکن هذا لایعنی انهم طبقوه و التزموا به فی مناقشتهم و ابحاثهم، ان العقلانیه العربیه؟! الاسلامیه کما طبقتها مختلف الفرق من معتزله و اشاعره و شیعه و فلاسفه، ذات منطق خاص: منطق ثلاثی القیم یختلف کثیرا عن المنطق الإرسطی الثنائی القیم … هناک دوما فی المنطق العربی؟! الإسلامی فی المشرق قیمۀ ثالثۀ و هذه بعض الأمثله:
لقد میز المعتزله بین الوجود و العدم و لکنهم اضافوا قیمۀ ثالثۀ فقالوا بشیئیۀ المعدوم کما اضافوا إلی الجبر و الإختیار «اللطف الواجب» و الی الإیمان و الکفر: «المنزلۀ بین المنزلتین» و الی الذات و الصفات: «الذات-الصفۀ» و عندما تحدث النظام عن الحرکۀ و السکون باعتبار أن الحرکه تمثل الزمان و السکون یمثل المکان، اضاف قیمۀ ثالثۀ هی: «حرکۀ الاعتماد» الی السکون المتحرک؛ فالسکون عنده هو وجود الشیئی فی المکان فی وقتین (دمج الزمان فی المکان» اضف الی ذلک «احوال» ابی هاشم و هی صفات الذات الألهیه «لاموجودۀ و لامعدومۀ»، «لامعلومۀ و لامجهولۀ» و نفس الشیئی نجده عند الاشاعره فلقد اضافوا الی الجبر و الاختیار قیمۀ ثالثۀ سموها: «الکسب» و هی اساس نظریتهم فی السببیۀ – العادۀ-.
<+ بیان: والشیعه اضافوا علی حد تعبیر الماتن قیمۀ ثالثۀ ایضا فی الجبر و الأختیار و هی: «الأمر بین الأمرین» و قد غفل عنه الماتن او تغافل و الله اعلم لکونه من معارف الشیعه کما هو دأب جل العامه لولا کلهم عفی عنه ربه>.
واذا انتقلنا الآن الی الفلاسفه و خاصه الی ابن سینا نجد نفس الشیئی، فاذا کان التقلید الارسطی تمییز بین الواجب و الممکن فأن ابن سینا اضاف قیمۀ ثالثۀ هی: «الواجب بغیره» و هکذا اصبحت الموجودات ثلاثۀ اصناف واجب بذاته و واجب بغیره و ممکن بذاته. کما اضافوا الی الحدوث و القدم قیمۀ ثالثۀ عبر عنها ابن سینا ب «القدیم بالزمان و الحادث بالذات» و فی مسئلۀ العلم الألهی اضاف ابن سینا الی العلم بالجزئیات و العلم بالکلیات: العلم بالجزئیات علی نحو کلی ».[۵]
ایدونا گاه آن آمد که بپردازم با سیری در متن و برخی از والائی های آن برنمایم:
۱- مشرب مصنف، نوعا مشرب محی الدینی است و نگفته پیدا است که چنین تأثری، نه به زودی فرادست می آید و نه به آسانی و خود، مبرهن می آورد والائی شأن او (= مصنف) را.
۲- از ابن عربی که بگذری مواجه می افتی با حضرت خداوندگار ملای روم و استشهاداتی متقن به مثنوی به درازای متن و بدین مقام نیز سخن همانی است که به ذکر ابن عربی بیامد.
۳- متن سرشار است از استدلالیات از سویی و شهودیات از سوئی دیگر و نوعا از آن شخص شخیص مصنف است فطوبی له، ثم طوبی له؛ و اگر هم از جز خود می آورد به راستی و درستی می آورد؛ فثم طوبی له.
۴- حکم انصاف را، برخی یافته ها می دارد که سکرآور است تا بدانجایگاه که آشفته می گرداند طره ی دستار مولوی را؛ و اگر نمونه می خواهی بنگر و در نگر در: «تمثیل آئینه و تمثیل دائره».
ذیل: کمال مطلق، سخن ایزد را است حقت کلمته و سخن مخلوق البته جز آن که لاینطق عن الهوی، عاری از نقص نتواند بود و از این روی بدین مقام نتوانم خویش باز داشتن از ذکر این معنی که چنان که بیامد و برفت، کتاب کلا نهاده بر مشرب محی الدینی است و بدان مشرب فراز و فرود فراوان است و هر آن چه که بدان (= مشرب محی الدینی) مقبول امثال ما جماعت نمی افتد بدین معنی (متن متأثر از آن مشرب) نیز چنان است؛ و به رأس آن لامقبولات قول به «تطور و تشأن و حق حقت کلمته» واقع است، تعالی عما یقول الظالمون و یا لها قصه فی شرحها طول.
ختم کلام نیز بدین است که دامنه ی سه گانه ها هنوزا قابل گسترش است چه به قرآنیات و چه به مسنونات و چه به عرفانیات و چه به اخلاقیات و چه به فلسفیات و چه به منطقیات و چه به ادبیات و سرانجام حتی به ساحت فقه و احکام آن نیز؛
۱- اما در قرآنیات:
قوله تعالی: ما کان لبشر آن یکلمه الله إلا وحیا من وراء حجاب أو یرسل رسولا:
الف) وحی ب) تکلم من وراء حجاب ج) ارسال رسول
إنما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون:
الف) یقول ب) کن ج) یکون
بهشت، اعراف، جهنم
۲- و اما در مسنونات
الف) الناس ثلاثه: عالم ربانی و متعلم علی سبیل النجاه و همج رعاع.
ب) یا شریح انک جلست مجلسا لایجلسه إلا نبی او وصی نبی، او شقی.
۳- و اما در عرفانیات:
الف) ذات، صفت، اسم
ب) ساقی حدیث سرو و گل و لاله می رود،،و این بحث با ثلاثه غساله می رود
۴- و اما در فلسفیات:
الف) صفات حقیقیه ی محضه، صفات حقیقیه ی ذات الإضافه، صفات اضافیه محضه.
ب) جماد، حیوان، انسان.
۵- و اما در منطقیات
الف) جنس، فصل، نوع
ب) میزان تعادل، میزان تلازم، میزان تعاند
۶- و سرانجام به ساحت فقه و احکام هم مواجه می آییم با قول جمیع فقهاء اخباری و طائفه ای از اصولیین امامیه نیز که در قبال جمیع فقهاء عامه و جمله ای از فقهاء خاصه که قائلند به ثنویت احکام – یا سبحان الله: ثنویت احکام در فقه و ثنویت عالم در فلسفه؟! – و یعنی این که امر، دائر است بین حلال و حرام فحسب، بر آن می روند که منزلتی سومین نیز هست به میانه ی آن دو (= حلال و حرام) و آن عبارتست از: شبهات و فی الواقع تثلیث می کنند احکام را معنون به حلال، حرام و شبهه چنانکه صاحب حدائق فرماید در بیان رأی عامه بدین باب که: «فالأشیاء عندهم إما حلال و حرام خاصه و جمله علمائنا المحدثین و طائفه من الاصولیین علی وجوب التوقف و الاحتیاط؛ فالأشیاء عندهم علی التثلیث: حلال بین و حرام بین و شبهات بین ذلک ».[۶]
اکنونا که گاه آن آمد که زبان خامه در کام کشم؛ با یاد آوردم آن سخن آسمانی را که از حکیم عارف بلاتعین شیخ حسن قهرمانی قوچانی که خاک پاکش از ریزش ابر رحمت سیراب است و یارب که شاداب تر باد، استماع می دارم و با خود گفتم که آن کلام قدسی نظام، مهر این نامه نه! لیکون ختامه مسکا و هرگونه ای که می بوده باشد این است آن که: «مصطفی علیه السلام مظهر عقل است و مرتضی علیه السلام مظهر عشق و صدیقه طاهره صلواه الله علیها مظهر عصمت و این مثلث عقل و عشق و عصمت است که ولایت می نامندش».
وکتب اللاشیئ سها، اقال الله عثراته.
فی صبیحۀ الخمسین، ۱۷ رمضان المبارک ،۱۴۴۰،
پی نوشتها:
[۱]. من بنده، فلسفه اسلامی را منقسم به دو قسم: فلسفه اسلامی بالمعنی الاعم و دیگر: فلسفه اسلامی بالمعنی الأخص می آورد؛ بنگرید به: پدیدارشناخت تاریخ استعلائی فلاسفه ی اسلامی، طهران: پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۹۳.
[۲]. الوسیله، دهکردی، سنگی، ص ۲۴۳- ۲۴۴.
[۳]. کما أرسلنا فیکم رسولا منکم یتلو علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمة و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون.
[۴] . لطائف العرفان، قم: آیت اشراق، ۱۳۹۰، ج۲، ص۶۲-۶۴.
[۵]. نحن و التراث، بیروت، المرکز الثقافی العربی، ۱۹۹۳، ص ۸۴-۸۵.
[۶]. صحت علی، شناختی از مکتب محدثین، قم، ناس، ۱۳۹۴، ص ۴۱۵.
پرسش و پاسخ در
کتاب سه گانه های عالم معرفت منتشر شد
گفتگو با هوش مصنوعی