گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم - هفته گذشته حجت الاسلام والمسلمین علیرضا پناهیان در سخنرانی خود بمناسبت ایام محرم، مباحثی درباره عدالتخواهی و مسئله «مواسات» مطرح کرد که حاشیه ساز شد و بحث و گفت وگوهای متعددی پیرامون آن شکل گرفت.در فضای مجازی نیز بسیاری با اظهارات او به نحو انتقادی مواجه شده و آن را تقلیل و تخفیف عدالت خواهی توصیف کردند.

اگرچه جناب پناهیان در منبرهای بعدی خود تلاش کرد تا برخی برداشت ها از اظهارات خود را تصحیح کند، اما با توجه به اثری که سخنان منتشر شده از وی در جامعه نخبگی داشت و همچنین اهمیت موضوع عدالت که تسنیم پیشتر نیز در گفت وگوهای مفصلی به بررسی عدالت و نظریات آن پرداخته بود، مسئله عدالت و مواسات را با برخی کارشناسان حوزه علوم انسانی به بحث گذاشته ایم.

مهدی جمشیدی عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در یادداشتی با موضوع «عدالت و مواسات» نوشت:

[۱]. دهۀ شصت، «روزگار شیرین مواسات» بود

انقلاب که پیروز شد، مردمی که از رنج و زجر «حکومت اشرافی»، به ستوه آمده بودند و در طلب برپایی «حکومت عدل علوی»، به خیابان ها ریخته بودند و در برابر رگبار گلوله ها، قد برافراشته بودند، نه تنها خودشان آنچنان متحول شده بودند که «سبک زندگی زاهدانه و عارفانه» را برگزیده بودند و «حرص» و «طمع» را از جان خویش، دور افکنده بودند، بلکه از «حاکمیت انقلابی» نیز چنین انتظار داشتند. این انتظار در همان سال های نخست، به گونه ای مثال زدنی و بی سابقه، در شهیدمحمدعلی رجایی و دولتش، نمایان گشت. رجایی به صورتی رفتار کرد که با وجود مدت اندک ریاست جمهوری اش که بیش از دو ماه نبود، با غلظت و عظمت فراوان، در خاطرۀ تمام ایرانیان به جا ماند و به مثل اعلای «ساده زیستی» و «مردم داری» و «زهد» تبدیل گشت. فضای دهۀ شصت، ازآنجاکه اولا فاصلۀ زمانی چندانی با «وقوع انقلاب» وجود نداشت؛ و ثانیا، «دفاع مقدس»، جامعه را در عالمی معنوی و ملکوتی فرو برده بود، به طور کلی چنین حال وهوایی داشت. در همان زمان، امام خمینی این تعبیر را به کار برد که «من بویی از اسلام را استشمام می کنم!» این عبارت گرانسنگ از نهج البلاغه، به روشنی می تواند نمایانگر واقعیت های نگرشی و ذهنی حاکم بر مردم در دهۀ شصت باشند:

أرادتهم الدنیا فلم یریدوها و أسرتهم ففدوا أنفسهم منها؛ [متقین،] دنیا آنان را خواست و آنان، دنیا را نطلبیدند، اسیرشان کرد و به بهای جان، خود را از بند آن خریدند (نهج البلاغه، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، خطبۀ ۱۹۳).

ألا فما یصنع بالدنیا من خلق للآخرة و ما یصنع بالمال من عما قلیل یسلبه و تبقی علیه تبعته و حسابه؛ هان! با دنیا چه کند کسی که برای آخرتش آفریده اند، و با مال چه کند آن که به زودی، آن مال از وی ربوده است و وبال و حساب آن، بر گردن او مانده(نهج البلاغه، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، خطبۀ ۱۵۷).

و ألا تبغیا الدنیا و إن بغتکما و لا تأسفا علی شیء منها زوی عنکما؛ دنیا را مخواهید، هر چند دنیا، پی شما آید، و دریغ مخورید بر چیزی از آن که به دست تان نیاید(نهج البلاغه، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، نامۀ ۴۷).

و الدنیا دار منی لها الفناء و لأهلها منها الجلاء و هی حلوة خضراء و قد عجلت للطالب و التبست بقلب الناظر فارتحلوا منها بأحسن ما بحضرتکم من الزاد و لا تسألوا فیها فوق الکفاف و لا تطلبوا منها أکثر من البلاغ .

دنیا، خانه ای است ناپایدار، و مردم آن، ناچار از گذاشتن شهر و دیار. دنیا، شیرین است و خوش نما، در پی خواهانش، شتابان و پویا، و دل بیننده را فریبا. پس رخت از آن بربندید با نیکوترین توشه ای که شما را آماده است، و مپرسید در دنیا، افزون از آنچه شما را بسنده است. و مخواهید در آن، بیشتر از آنچه شما را کفایت کننده است(نهج البلاغه، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، خطبۀ ۴۵).

[۲]. دولت سازندگی، «شیطان حرص» را برانگیخت

زمانی که آقای هاشمی رفسنجانی قدرت را به دست گرفت و در دولت سازندگی مستقر گردید، ورق به کلی برگشت؛ چنان که گویا «ارزش های انقلاب» در دهۀ شصت، «محبوس» و «مهجور» ماندند. آقای هاشمی رفسنجانی به همراه نیروهای تکنوکرات که او را احاطه کرده بودند، سخت سودای توسعۀ اقتصادی داشتند و بر آن بودند که به هر قیمت، جامعۀ ایران را از گردنۀ «توسعه نیافتگی» عبور دهند و ایران را به کشوری «توسعه یافته» تبدیل کنند. در این مسیر، به ناچار، تسلیم قواعد «بازی توسعه» نیز شدند و در برابر سیاست «استقراض خارجی» و «سرمایه گذاری خارجی»، نسخه های بیگانه و غربی را در قالب «سیاست تعدیل اقتصادی» پذیرفتند. حجم انبوهی از «ابرمسأله های انقلاب» که حتی اکنون نیز با آنها دست به گریبان هستیم و برای خروج از آنها، نمی توانیم تاریخی مشخص کنیم، از همین مقطع شکل گرفتند و به تدریج «ریشه های عمیق» دوانیدند. از این جمله، پدیدآمدن «طبع طمع» در میان حاکمان بود؛ اندک اندک، «دست اندازی به بیت المال»، رواج یافت و «قدرت»، «ثروت» را در آغوش کشید و «ویژه خواری» و «منفعت طلبی» و «حرص» و «آز»، سکۀ رایج در میان نیروهای تکنوکرات گردید. جالب این که حتی فضای ظاهری شهر نیز دگرگون شد، این ظواهر دولت ساخته نیز، سبک زندگی متناسب با خویش را بازتولید کرد:

تابوت برادرم سبک بود

بر تاول شانه های شهرم

شد نام مبارکش فراموش

اما ز نشانه های شهرم

(محمدرضا آقاسی، بر مدار عشق، ص ۳۳۰).

کمی باید زمان می گذشت که «جامعه» از تحولات رخ داده در این بخش از حاکمیت آگاهی یابد، اما سرانجام، این امر نیز حاصل گشت؛ چنان که در سال های آغازین دهۀ هفتاد، مردم احساس کردند که «دولت» از آنها فاصله گرفته و خوی «شاهی» و «اشرافی گری» و «زیاده طلبی»، پاره ای از مدیران آن را به تصرف خویش درآورده است:

وحدتی که در تضاد رنگ هاست

یک قلم کشیده ام به یک نگاه

خانه های تان ز مرمر سپید

در پس، به سینه تان، دلی سیاه

(محمدرضا آقاسی، ۱۳۸۹: ۳۳۴).

این صدا، هنگامی بیشتر طنین انداز شد که جریان چپ که در حاشیۀ قدرت به سرمی برد، به قصد انتقام گیری، دست به نقادی و افشاگری دربارۀ دولت هاشمی رفسنجانی زد. سرانجام در سال های پایانی نیمۀ نخست دهۀ هفتاد و در اوج اجرای سیاست تعدیل اقتصادی، مردمی که سفره شان از دست رفته بود و سقف معیشت شان بر سرشان خراب شده بود، در چندین شهر به خیابان ها ریختند. دولت سازندگی و شخص هاشمی رفسنجانی با پایان یافتن دو دورۀ ریاست جمهوری، به طور رسمی از صحنه دولت کنار رفتند، اما ازیک سو، در اقتصاد همچنان بر همان پاشنه چرخید و رفتار اقتصادی حاکمان در دولت محمد خاتمی نیز تغییری نکرد؛ و ازسوی دیگر، مردم که ناخواسته و به دنبال کارگزاران تکنوکرات، در پی دنیا افتاده و گرفتار دیو «طمع» و «زیاده خواهی» و «خودمرکزبینی» شده بودند، باقی ماندند و با این «سبک زندگی»، خو گرفتند:

یاد دارم روزگار پیش را

مردم نزدیک دوراندیش را

شیوه همسایگی در پیش بود

نوش در کام همه، بی نیش بود

حرص، مردم را اسیر خویش کرد

خلق را یک باره، نادرویش کرد

(محمدرضا آقاسی، بر مدار عشق، ص ۷۸).

[۳]. در جامعۀ لیبرال، فرد از «خود»ش فراتر نمی رود

دولت اصلاحات، «دولت توسعه گرای دموکراتیک» بود؛ دولتی که در کنار «توسعۀ اقتصادی»، بلکه مقدم بر آن، «توسعۀ سیاسی» را می طلبید. فهم و درک غلط مفسران راهبردپرداز جریان اصلاحات از فضای جامعه این بود که مردم، خواهان ایجاد «آزادی های حداکثری» و «گشایش های حقوقی» هستند تا بتوانند نفس بکشند. ازاین رو، خاتمی و روزنامه نگاران روزمره اندیش اصلاحاتی، کشور را به پاتوق «مباحث روشنفکری و سیاسی» تبدیل کردند و عرصه را بر «نان» و «معیشت» مردم، هرچه بیشتر تنگ کردند. در همان زمان، آیت الله خامنه ای برآشفت و گفت کرامت انسان، افزون بر آزادی، به معیشت نیز وابسته است و باید برای آن مردمی که توانایی تأمین معیشت خویش را ندارند، چاره ای اندیشید. اما این هشدارها، هیچ سودی نبخشید و جریان اصلاحات را از توهمات و تخیلاتی که گرفتارش شده بود، رها نکرد.

بی تفاوتی اصلاح طلبان نسبت به حال تلخ معیشت مردم ازیک طرف، و گسترش دادن تعالیم فردگرایانه و خودخواهانۀ لیبرالیستی ازطرف دیگر، جامعه را بیشتر در گرداب «خویش محوری» و «نفع طلبی شخصی» و «مال اندوزی» فرو برد و وضع چنان شد که هر کس در پی بیرون کشیدن گلیم خویش از آب بود! این واقعیت، آن اندازه ناگوار و زهرآگین است که نباید به سادگی از کنارش عبور کرد؛ باید تأمل کرد که چطور آن همه تحولات رخ داده در دهۀ شصت و در اثر افق تازۀ انقلاب، پدید آمده بود، چرا و چگونه تداوم نیافت و چه کسانی، «ارزش های انقلاب» را در میانۀ راه، ربودند و به تاراج بردند.

این دو دورۀ تاریخی شانزده ساله، دوران افول و سقوط ارزش های انقلابی، و از جمله «مواسات» بود؛ جامعه ای رهاشده و سرگردان شکل گرفته بود که باید میان «واقعیت سیاسی و رسمی» ازیک سو، و «ارزش های مطلوب و آرمانی»، یکی را به نفع دیگری انتخاب می کرد. روح «مال اندوزی» که آقای هاشمی رفسنجانی در جامعه دمید و سایۀ «خودخواهی» که خاتمی بر سر جامعه گسترانید، دگرگونی بزرگی به وجود آورند که ازدست رفتن خصلت «مواسات» و «همدلی» و «محروم نوازی» و «بذل» و «مساعدت» مردم به یکدیگر، یکی از آنها بود:

تو بماندی در میانه آنچنان

بی مدد، چون آتشی از کاروان

(مثنوی معنوی، دفتر سوم، بیت ۳۴۳).

با از صحنه رانده شدن این نیروها در طول حاکمیت های دولت های نهم و دهم، فرصت برای اتفاقات مبارک فراهم گردید، به تعبیر آیت الله خامنه ای، آنچه که در این مقطع رخ داد، عبارت بود از «احیای گفتمان امام و انقلاب».

[۵]. جامعه در مسیر «احیای گفتمان امام و انقلاب»

پس از این دو تجربۀ تاریخی، ناگهان ورق برگشت و جامعه در میان حیرت و شگفتی تحلیل گران سیاسی، کسی را برگزید که باصراحت و بیش از دیگران، بر ارزش های اساسی انقلاب اسلامی، تأکید کرد و شعارها و آرمان های انقلاب، و فضای ارزشی انقلاب را دوباره مطرح ساخت. چنین موقعیتی، بسیار شبیه آنچه بود که در دهۀ شصت، مردم تجربه کردند؛ جامعه احساس کرد که از نو متولد شده و دورۀ تمامیت خواهی و زیاده طلبی ها به سر آمده است و دولت که تاکنون از مسیر اصلی خویش دور افتاده بود، اینک به همان منش و مدار انقلابی بازگشته است. اینجا بود که نه فقط جامعه با تکیه بر تحول معنوی و فرهنگی خویش، دولتی انقلاب را مستقر ساخت، بلکه دولت و ملت در روندی چرخه ای و فزاینده، یکدیگر را بازتولید کردند.

در این دوره، آرمان عدالت به سرآمد هدف ها تبدیل شد و دولت توانست بخش های بزرگی از جامعه را که در اثر شکاف های طبقاتی، تضعیف شده بودند به صحنۀ زندگی باز گرداند و آنها را به آینده امیدوار سازد. در سایۀ رویکردهای ارزشی این دولت، جامعه نیز در پی مواسات و هم دردی و هم یاری، برانگیخته شد و تجربه های شیرینی شکل گرفت. بااین حال، متأسفانه کج اندیشی ها و خطاکاری های رئیس جمهور وقت، اجازه نداد که کام جامعه، همچنان شیرین بماند و این تجربه های انقلابی، تداوم یابند.

[۴]. طلب مواسات، با «بی عملی دولت»، مناسبت دارد

دولت حسن روحانی، دست کم در ظاهر، ترکیبی نامتجانس و آشفته از دولت های هاشمی رفسنجانی و خاتمی بود؛ او به خوبی توانست تمام «لغزش ها» و «کاستی ها»ی آنها را یک جا و بی کم وکاست، در خود جمع کند و به «بدترین» و «ضعیف ترین» دولت پساانقلاب تبدیل شود. دراین میان، آیت الله خامنه ای که اصرار داشت نگاه و راهبرد دولت را «اصلاح» کند تا طبقات فرودست و محروم، بیش از این، طعم ناخوشایند تنگناهای معیشتی را نچشند و جامعه در مقابل این حجم شگفت آور از «ندانم کاری» و «بی عملی» دولت شکست خورده در ماجرای خسارت بار برجام، خشمگین نشود، چندان نتوانست آب رفته را به جوی بازگرداند؛ چراکه این دولت، نه فقط «نسخه های اشتباه» در دست داشت، بلکه حتی «انگیزه» و «اراده» ای نیز برای اقدام و عمل نداشت. همچنین سیره و منطق سیاسی آیت الله خامنه ای، همواره این گونه بوده که باید از تنش و تضاد، پرهیز کرد و مجال داد دولت ها، اندیشه ها و راهبردهای شان را محقق کنند تا مردم در «متن واقعیت»، حقیقت را دریابند. ازاین رو، گزینۀ «برکنارکردن دولت» نیز منتفی بود. اینجا بود که ایشان در میان این «بن بست»، راهی گشود و «نهضت کمک های مؤمنانه» و «خیزش مواسات طلبی اجتماعی» را پی ریزی کرد، تا با وجود «کم کاری و بی عملی دولت مستقر»، دست کم «مردم»، از یکدیگر غافل نباشند و از «محرومان» و «فقیران»، دستگیری کنند. به این ترتیب، خیزشی در «درون جامعه» شکل گرفت و بر اساس چنین تدبیری، موجی اجتماعی و پهن دامنه از «فداکاری» و «مددرسانی» و «همیاری» در میان مردم به راه افتاد:

یار شو تا یار بینی، بی عدد

زان که بی یاران، بمانی بی مدد

(مثنوی معنوی، دفتر ششم، بیت ۴۹۸).

شاید نخستین بار، در حوادثی همچون زلزله و سیل در دهۀ اخیر بود که این تحرک، پدید آمد و مردم، دست به کار شدند و به صحنه آمدند و تجربه های شیرین، آفریدند. در امتداد همین تجربه ها بود که آیت الله خامنه ای، در آستانۀ ماه رمضان، تعبیر «نهضت کمک مؤمنانه» را به کار گرفت و در پی استقبال از آن، در ماه محرم نیز بر آن تأکید کرد. این، ماهیت برنامه و اندیشه ای بود که ایشان آن را مطرح کرد تا در این وضع «بی دولتی» و «بی عملی دولت»، جامعه بتواند از دشواری های اقتصادی و معیشتی عبور کند و بیش ازاین، گرفتار تلاطم و تنش نشود.

[۵]. «مواسات»، پرچم «عدالت» را نیز برخواهد افراشت

انتخاب میان عدالت و مواسات، شاید چندان به جا و منطقی نباشد؛ عدالت، کاری است که در درجۀ نخست باید آن را از حاکمیت سیاسی طلبید و این حاکمان هستند که باید عدالت طلب باشند و ظلم و تبعض و دوگانگی را برتابند، درحالی که مواسات، امر در درون جامعه و برخاسته از مناسبات مردم با یکدیگر. جامعۀ ایمانی و اسلامی، آن است که مردم آن، گرگ صفت و زیاده خواه و خودخواه نباشند و از کمک و مساعدت و احسان به یکدیگر، دریغ نورزند، بلکه آنچه را دارند، به اشترک گذارند و با فقیران و مستمندان، هم سفره شوند. این امر در شرایطی، بسیار حساس و تعیین کننده می شود که حاکمیت سیاسی یا بخشی از آن، از انجام وظایف خویش در حوزۀ عدالت، شانی خالی کند و کارگزارانش، اشرافی و هزارمیلیاردی باشند و حقوق نجومی دریافت کنند و ذخیره انگاشته شوند و رئیس دولت، در میان مردم نباشد و حال آنها را بی واسطه، جویا نشود.

در این موقعیت است که مردم، باید تا پایان یافتن عمر رسمی و قانونی چنین دولتی، صبر در پیش گیرند و خود، به داد یکدیگر برسند و دردها و داغ های فوری را علاج کنند. جامعۀ دینی، جامعه ای نیست که به طور کامل، وابسته به دولت باشد و از خود، هیچ نداشته باشد، که بتوان حکم کرد که چنانچه دولت، عاجز و تنبل و ناتوان بود، جامعه نیز در مرداب فلاکت غرق خواهد شد. جامعۀ دینی از درون خویش، ظرفیت ها و قابلیت های فراوانی دارند که می توانند در این هنگامۀ دشوار، فعال شوند و به میدان آیند و پاره ای از زخم های معیشتی مردم را دوا کند. این امر، مقدمه و پیش درآمدی بر عدالت باشد؛ عدالتی که از سوی دولت جوان حزب اللهی، محقق خواهد شد. ان شاءلله.

[۶]. عدالت انقلابی، قربانی خواص اشرافی شده است

و اما مسألۀ وزین «عدالت». به طور خلاصه، عدالت در نظام جمهوری اسلامی به یک «مسألۀ جدی و فوری» تبدیل شده است که ذهن تمام مردم را به خود مشغول داشته و اسباب بسیاری از «ناخشنودی ها» و «تضادها» و «شکاف ها»ی سیاسی و اجتماعی نیز شده است. واقعیت این است که عدالت، این شعار بنیادین و تحول آفرین، قربانی «خواص اشرافی» شده است، آنان که در طول شانزده سال حاکمیت دولت های سازندگی و اصلاحات، «ساختارهای تجددی و عدالت ستیز» را مستقر کردند تا «موجودیت سیاسی» و «منافع اقتصادی» شان، مصون از گزند بماند. اینان هستند که در لایه های مختلف نظام جمهوری اسلامی، ریشه دوانیده و تیغ «عدالت» و «عدالت خواهی» - البته به معنای حقیقی و انقلابی آن - را کند و کم اثر کرده اند. ازاین رو، نظام اسلامی، سخت محتاج «خانه تکانی مدیریتی» است؛ باید «فضا» را تغییر داد، اما پیش از آن، باید چاره ای برای پاره ای از «کارگزاران قدرت طلب و اشرافی» یافت که «سیری ناپذیر»ند و از سفره ای که برای خویش گسترده اند، برنمی خیرند:

ای نگاه تان حریص سفره ها

چشم های حرص تان دریده باد

وی زبان تان ز دشنه، تیزتر

دست های مکرتان، بریده باد

(محمدرضا آقاسی، بر مدار عشق، ص ۳۳۴).

انتهای پیام/