شریف | یه جستجوی عمیق

زندگینامه حکیم و دانشمند و دلاور پهلوان جهان <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت امام علی سلام الله علیه" class="text info">حضرت امام علی سلام الله علیه</a>

علی بن ابی طالب(ع) مشهور به امام علی و امیرالمؤمنین (۱۳ رجب سال ۲۳ قبل از هجرت - ۲۱ رمضان سال ۴۰ق)، امام اول همهٔ مذاهب شیعه، صحابی، راوی، کاتب وحی و چهارمین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت است. وی همچنین پسرعمو و داماد پیامبر اکرم(ص)، همسر حضرت فاطمه(س)، پدر و جد یازده امام شیعه است. پدر او ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد بودند. به گفته عالمان شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت، در کعبه زاده شد و نخستین مردی بود که به پیامبراسلام(ص) ایمان آورد. از نظر شیعه، علی(ع) به فرمان خدا و تصریح پیامبر(ص)، جانشین بلافصل رسول خدا(ص) است.

فضایل زیادی برای امام علی(ع) برشمرده اند؛ پیامبر(ص) در یوم الدار او را به عنوان وصی و جانشین خود برگزید. او هنگامی که قریش قصد کشتن پیامبر(ص) را داشتند، در بستر پیامبر اسلام(ص) خوابید تا پیامبر(ص) بتواند مخفیانه به مدینه هجرت کند. پیامبر(ص) عقد اخوت خود را با وی بست. بنابر منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت، حدود ۳۰۰ آیه از قرآن کریم، درباره فضایل وی است مانند آیه مباهله، آیه تطهیر، آیه ولایت و برخی دیگر از آیات که بر عصمت وی دلالت دارد.

علی(ع) در همه غزوات پیامبر اسلام(ص) به جز جنگ تبوک شرکت داشت. در غزوه تبوک پیامبر(ص) علی(ع) را به جانشینی خود در مدینه گماشت. امام علی(ع) در غزوه بدر، تعداد زیادی از مشرکان را به هلاکت رساند، در غزوه احد از جان پیامبر(ص) محافظت کرد، در غزوه خندق با کشتن عمر بن عبدود جنگ را خاتمه داد و در غزوه خیبر، با کندن در بزرگ قلعه خیبر، جنگ را به سرانجام رساند.

پیامبر(ص) پس از انجام تنها حج خود، پس از نزول آیه تبلیغ، مردم را در منطقه غدیر خم جمع کرد؛ سپس خطبه غدیر را خواند و دست امام علی(ع) را بلند کرد و فرمود «هر که من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست، خدایا دوست بدار آن که او را دوست دارد و دشمن او را دشمن بدار.» پس از آن، برخی صحابه مانند عمر بن خطاب به امام علی(ع) تبریک گفتند و او را با لقب امیرالمومنین خطاب کردند. بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت، آیه اکمال در همین روز نازل شده است. به باور شیعیان، عبارت من کنت مولاه فعلی مولاه که توسط پیامبر(ص) در روز غدیر گفته شد، به معنای تعیین جانشینی پیامبر(ص) است.

پس از درگذشت پیامبر(ص) گروهی در سقیفه، با ابوبکر به عنوان خلیفه بیعت کردند. رقابت های قبیلگی، کینه توزی و حسادت را علت مخالفت با دستور پیامبر(ص) برای جانشینی علی(ع) پس از پیامبر دانسته اند. به گزارش برخی منابع، علی(ع) مناظره ای صریح با ابوبکر داشته و طی آن ابوبکر را به دلیل تخلفش در واقعه سقیفه در نادیده گرفتن حق اهل بیت پیامبر(ص) محکوم کرد. طبق منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت یاران خلیفه برای گرفتن بیعت به خانه علی(ع) حمله کردند که طی آن فاطمه(س) آسیب دید و فرزندش سقط شد. پس از مدت کوتاهی فاطمه(س) به شهادت رسید. علی(ع) به مناسبت های مختلف و در سخنان متعددی به ماجرای سقیفه اعتراض کرده و حق خود را در جانشینی پیامبر اسلام(ص) یادآوری کرده است که خطبه شقشقیه از معروف ترین آنها است.

امام علی(ع) در دوران ۲۵ ساله خلفای سه گانه تقریبا از امور سیاسی و حکومتی به دور بود و تنها به انجام خدمات علمی و اجتماعی مشغول بود؛ از جمله جمع آوری قرآنی که به مصحف امام علی(ع) مشهور شد و حفر قنات. همچنین خلفا با وی در خصوص مسائل مختلف حکومتی نظیر قضاوت مشورت می کردند.

امام علی(ع) پس از خلیفه سوم، به اصرار مسلمانان خلافت و حکومت را پذیرفت. او در دوران حکومتش اهمیت ویژه ای برای عدالت قائل بود و در برابر روش خلفا که بیت المال را بر اساس سوابق افراد تقسیم می کردند، ایستاد. وی دستور داد که عرب و عجم و هر مسلمانی از هر تیره و تبار که باشد، در سهم بیت المال یکسان اند و تمام زمین هایی که عثمان به افراد مختلف واگذار کرده بود، به بیت المال بازگرداند. در دوره کوتاه حکومت امام علی(ع) سه جنگ سنگین داخلی جمل، صفین و نهروان درگرفت.

امام علی(ع) سرانجام در محراب مسجد کوفه در حال نماز به دست یکی از خوارج به نام ابن ملجم مرادی به شهادت رسید و مخفیانه در نجف به خاک سپرده شد. حرم ایشان از مکان های مقدس در فرهنگ شیعه بوده و زیارت آن مورد توجه است.

سررشته بسیاری از علوم مسلمانان، از جمله نحو عربی، کلام، فقه و تفسیر به امام علی(ع) نسبت داده شده و فرقه های گوناگون تصوف، سلسله سند خود را به او می رسانند. علی بن ابی طالب همواره از سوی شیعیان، جایگاه و منزلت ویژه ای داشته و پس از پیامبر(ص)، بهترین، باتقواترین و عالم ترین انسان ها و جانشین برحق حضرت محمد(ص) بوده است. بر این اساس گروهی از صحابه از زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پیرو و دوست دار علی(ع) یعنی شیعه دانسته می شده اند. کتاب معروف نهج البلاغه منتخبی از سخنان و نامه ها و حکمت ها و مواعظ امام علی(ع) است. مکتوباتی نیز به ایشان نسبت داده شده که با املای رسول خدا(ص) و خط ایشان بوده است. آثار مکتوب بسیاری به زبان های مختلف درباره وی نوشته شده است.

جایگاه

علی بن ابی طالب همواره از سوی شیعیان، جایگاه و منزلت ویژه ای داشته و پس از پیامبر(ص)، بهترین، باتقواترین و عالم ترین انسان ها و جانشین برحق حضرت محمد(ص) بوده است. بر این اساس برخی از صحابه از همان زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پیروان علی(ع) و دوستداران وی یعنی شیعه دانسته می شده اند.[۱] شیعیان کسانی هستند که امام علی(ع) را جانشین بلافصل پیامبر(ص) از سوی خدا می دانند؛[۲] در برابر اهل سنت، جانشینی پیامبر را حاصل انتخاب مردم می دانند.[۳]

هاینس هالم(Heinz Halm)، اسلام شناس آلمانی، زاده۱۹۴۲م. گفته است: به باور شیعیان، به خلافت رسیدن امام علی(ع) در ۱۹ ذی الحجه سال ۳۵ قمری، اجرای دیرهنگام قراری بود که طبق آن، پیامبر(ص) در چند موقعیت و به خصوص در غدیر خم، او را به عنوان جانشین خود و امام امت اسلامی برگزیده بود. به اعتقاد شیعه، عبارت من کنت مولاه فعلی مولاه ترجمه: هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست که توسط پیامبر در روز غدیر گفته شد، تعیین جانشینی پیامبر(ص) است؛ چرا که حاضران در غدیرخم به علی بن ابی طالب(ع) تبریک گفتند و او را با لقب امیرالمومنین خطاب کردند.[۴] بر اساس این عقیده، علی(ع) تنها خلیفه برحق است و عنوان «امیرالمؤمنین» تنها شایسته اوست و حکومت کوتاه مدت وی تنها حکومت مشروعی است که امت اسلامی از زمان رحلت پیامبر(ص) تجربه کرده است.[۵]

دودمان، القاب، ویژگی های ظاهری

علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف بن قصی بن کلاب،[۶] مشهور به هاشمی و قرشی بوده و پدر او، ابوطالب، مردی سخاوتمند، عدالت مدار، مورد احترام قبایل عرب، عمو و حامی پیامبر(ص) و از شخصیت های بزرگ قریش گزارش شده است.[۷] مادر علی(ع)، فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف [۸] و برادران وی طالب، عقیل، جعفر، و خواهرانش هند یا ام هانی، جمانه، ریطه یا ام طالب و اسماء بوده اند.[۹] مورخان، ازدواج ابوطالب و فاطمه بنت اسد را نخستین ازدواج میان یک مرد و زن هاشمی دانسته اند[۱۰] و بنابراین، حضرت علی(ع) نخستین فردی است که هم از سوی پدر و هم از سوی مادر، هاشمی بوده است.[۱۱]

کنیه ها و القاب و صفات

مقالهٔ اصلی: فهرست کنیه ها و لقب های امام علی

کنیه های علی بن ابی طالب عبارتند از ابوالحسن،[۱۲] ابوالحسین، ابوالسبطین، ابوالریحانتین، ابوتراب و ابوالائمه.[۱۳]

همچنین در منابع القاب و صفات متعددی برای ایشان برشمرده شده است از جمله: امیرالمؤمنین، یعسوب الدین والمسلمین، حیدر، مرتضی، قسیم النار و الجنة، صاحب اللواء، صدیق اکبر،فاروق، مبیر الشرک والمشرکین، قاتل الناکثین والقاسطین والمارقین، مولی المؤمنین، شبیه هارون، نفس الرسول، أخو الرسول، زوج البتول، سیف الله المسلول، امیر البررة، قاتل الفجرة، ذوالقرنین، هادی، سید العرب، کشاف الکرب، داعی، شاهد، باب المدینة، والی، وصی، قاضی دین رسول الله، منجز وعده، النبأ العظیم، الصراط المستقیم و الانزع البطین.[۱۴]

مقالهٔ اصلی: لقب امیرالمؤمنین

به باور شیعیان، لقب امیرالمؤمنین، به معنای امیر، فرمانده و رهبر مسلمانان، اختصاص به حضرت علی(ع) دارد. براساس روایات، شیعیان معتقدند این لقب در زمان پیامبر اسلام برای علی بن ابی طالب به کار می رفته و منحصر به اوست و نه تنها استعمال این لقب را برای خلفای راشدین و غیر راشدین جایز نمی دانند، بلکه به کار بردن این لقب را حتی برای سایر امامان خود هم صحیح نمی دانند.[۱۵]

ویژگی های ظاهری

امام علی(ع) در منابع مختلف، مردی میانه بالا، با چشمانی سیاه و گشاده، ابروهایی کشیده و پیوسته و صورتی زیبا دانسته شده، چهره ای گندمگون و ریشی انبوه داشته و شانه هایش پهن بوده است.[۱۶] بنابر برخی منابع، پیامبر اکرم(ص) او را با لقب «بطین» خوانده و بر همین اساس، عده ای او را چاق دانسته اند. با این حال، برخی محققان بر این باورند که مقصود پیامبر از «بطین»، «البطین من العلم» (فربه از دانش) بوده است.[۱۷]در روایتی پیامبر در باره امام علی(ع) فرموده:منزوع من الشرک بطین من العلم.(از شرک جدا شده ای و پر از علم هستی) [۱۸]ستوده شدن امام علی(ع) با صفت «بطین» در برخی زیارتنامه ها نیز دلیلی بر این دانسته شده که مقصود پیامبر، صفت چاق نبوده است.[۱۹]

درباره قدرت بدنی علی بن ابی طالب، گفته شده که او با هیچ کسی مبارزه نکرد، مگر اینکه او را زمین زد.[۲۰] ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه تصریح کرده، توانایی جسمی علی بن ابی طالب، ضرب المثل بوده؛ او بود که در قلعه خیبر را کند، در حالی که جمعی تلاش کردند آن را برگردانند ولی نتوانستند، او بود که بت هبل را -که بت بزرگی بود- از بالای کعبه به زمین انداخت و او بود که سنگ بزرگی را در روزهای خلافتش با دست خویش از جا کند و از زیر آن آب جوشید، در حالی که لشکریان همگی از این کار ناتوان بودند.[۲۱]امیرالمؤمنین(ع) در سخنانی پس از بیان این نکته که هدف از آفریده شدنش سرگرم شدن به خوراکی های رنگارنگ دنیا نیست و با اشاره به خوراک ساده اش در زمینه برخورداری اش از قدرت بدنی بالا، خودش را به درخت بیابانی ای تشبیه کرده که با این که از آب و غذای کم تری بهره مند است در عین حال محکم تر و استوارتر از درختان سرسبزی است که همیشه به آب دسترسی دارند. در فرازی از نامه ۴۵ نهج البلاغه می فرماید: گویا می بینم گوینده ای از شما چنین می گوید: هرگاه این (دو قرص نان) تنها خوراک فرزند ابوطالب باشد، باید ضعف و ناتوانی جسمی او را از پیکار با هم آوردان و مبارزه با شجاعان باز داشته باشد. ولی آگاه باشید! درخت بیابانی (که آب و غذای کمتری به آن می رسد) چوبش محکم تر است اما درختان سرسبز (که همواره در کنار آب قرار دارند) پوستشان نازک تر (و کم دوام تر) اند و گیاهان و بوته هایی که جز با آب باران سیراب نمی شوند چوبشان قوی تر و آتششان شعله ورتر و پردوام تر است. (به علاوه این جای تعجب نیست که من در عین سادگی غذا، شجاع باشم، چرا که) من نسبت به پیامبر همچون نوری هستم که از نور دیگری گرفته شده باشد و همچون ذراع نسبت به بازو. (و به حول و قوه الهی چنان شجاعم که) به خدا سوگند اگر همه عرب برای نبرد با من پشت به پشت یکدیگر بدهند، من از میدان مبارزه با آنها روی بر نمی گردانم (و در برابر آنها می ایستم تا پیروز شوم یا شربت شهادت بنوشم).[۲۲] در سخن دیگر حضرت درباره علت غلبه بر دلیران صحنه کارزار می فرماید: من با هیچ کس روبرو نشدم جز این که مرا بر ضد خود کمک کرد. سید رضی در توضیح این سخن می گوید: امام علیه السلام به این اشاره می کند که هیبتش در دل ها جای گرفته بود و مبارزان، مقهور هیبت او می شدند (و از پای درمی آمدند). [۲۳]

زندگی

گاه شمار زندگی امام علی نهفتن

علی(ع) اولین مردی که به پیامبر ایمان آورد،[۲۴] امام اول شیعیان [۲۵] و خلیفه چهارم از خلفای راشدین از نظر اهل سنت است.

تولد تا هجرت

همچنین ببینید: مولود کعبه

پرونده:قطعه خوشنویسی نام امام علی.jpg

قطعه خوشنویسی از نام امام علی(ع)، اثر علی طوفانی.[۲۶]

علی بن ابی طالب(ع)، جمعه ۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل (۲۳ سال قبل از هجرت) در مکه و داخل کعبه متولد شد.[۲۷] ولادت وی در کعبه را عالمان شیعه از جمله شیخ صدوق، سید رضی، شیخ مفید، قطب راوندی، ابن شهرآشوب و بسیاری از عالمان اهل سنت مانند حاکم نیشابوری، حافظ گنجی شافعی، ابن جوزی حنفی، ابن صباغ مالکی، حلبی و مسعودی، متواتر می دانند.[۲۸]

علی(ع) در شش سالگی (۱۷ سال قبل از هجرت)، وقتی مکه دچار قحطی شد، به خانه حضرت محمد(ص) برده شد؛ همانطور که جعفر، برادر علی، به خانه عباس بن عبدالمطلب برده شد. ابوطالب، پدر امام علی(ع)، در این هنگام از تأمین خانواده پرجمعیت خود ناتوان بود.[۲۹] امام علی(ع) در یکی از خطبه های خود، به رفتار مهربانانه پیامبر در این دوره اشاره کرده است.[۳۰]

پس از بعثت پیامبر (۱۳ سال پیش از هجرت)، علی(ع) نخستین مرد و خدیجه(س)، نخستین زنی بود که به پیامبر(ص) ایمان آوردند.[۳۱][۳۲] علی(ع) که در آن هنگام ده سال داشت به همراه پیامبر(ص) به صورت پنهانی و در کوه های اطراف مکه نماز می گزاردند.[۳۳][۳۴] پس از آنکه پیامبر(ص) دعوت به اسلام را در سال سوم بعثت علنی کرد، در واقعه دعوت از خویشاوندان نزدیک که به «انذار عشیره» یا «واقعه یوم الدار» معروف است، علی(ع) از وی حمایت کرد و پیامبر(ص) در پاسخ، او را برادر، وصی و جانشین خود خواند.[۳۵] در ابتدای سال هفتم بعثت، مسلمانان توسط مشرکان در شعب ابی طالب، محاصره شدند و از خرید و فروش و رفت و آمد منع شدند.[۳۶] در این دوران ابوطالب برای حفظ جان پیامبر(ص) بارها علی(ع) را در جای خواب او خواباند.[۳۷] مدتی پس از شکسته شدن محاصره، ۳ سال پیش از هجرت، علی(ع) در ۱۹ سالگی، پدرش ابوطالب را از دست داد.[۳۸] پس از درگذشت ابوطالب، شرایط مسلمانان دشوارتر شد و پیامبر(ص) به فکر هجرت به مدینه افتاد. در شب هجرت و با آگاهی از توطئه مشرکان برای کشتن پیامبر(ص)، علی(ع)، در ۲۳ سالگی، در خوابگاه وی خوابید که به لیلة المبیت مشهور است.[۳۹] حضرت علی(ع) چند روز بعد و پس از ادای دیون پیامبر(ص) به همراه گروهی که در میان شان حضرت فاطمه(س) و فاطمه بنت اسد (مادر امام علی) نیز بودند، به مدینه رفت.[۴۰]

پس از هجرت

وقتی پیامبر(ص) در مسیر هجرت به مدینه، به قبا رسید، حدود پانزده روز در آنجا منتظر ماند تا علی(ع) و همراهانش برسند.[۴۱] پس از ساختن مسجد النبی در مدینه، پیامبر در اولین خطبه خود، مهاجران و انصار را به برادری هم درآورد و علی(ع) را به برادری خویش برگزید.[۴۲] در سال دوم هجری، غزوه بدر میان مسلمانان و مشرکان درگرفت که طی آن، تعداد زیادی از لشکر دشمن از جمله چند نفر از سران قریش به دست علی(ع) کشته شدند.[۴۳] پس از غزوه بدر،[۴۴] حضرت علی(ع) در ۲۵ سالگی با فاطمه(س) ازدواج کرد؛[۴۵] با وجود اینکه حضرت فاطمه خواستگاران دیگری نیز داشت.[۴۶] پیامبر(ص) خود خطبه عقد آنها را خواند.[۴۷]

در سال سوم هجری، مشرکان برای جبران شکست بدر، جنگ احد را علیه مسلمانان به راه انداختند.[۴۸] علی(ع) از کسانی بود که نبرد را رها نکرد و از جان پیامبر دفاع کرد[۴۹] و گفته شده در این نبرد ۱۶ زخم برداشت.[۵۰] کلینی و طبری گفته اند که جمله لا سیف الا ذوالفقار، لا فتی الا علی را جبرئیل در این نبرد در مدح علی(ع) گفته است.[۵۱] در همین سال فرزند ارشد او، امام حسن مجتبی(ع) به دنیا آمد.[۵۲] در سال چهارم هجری، زمانی که امام علی(ع) ۲۷ ساله بود، مادرش، فاطمه بنت اسد، درگذشت.[۵۳] امام حسین(ع)، فرزند دوم علی(ع) و فاطمه(س) در همین سال به دنیا آمد.[۵۴]

پیامبر اکرم(ص): [پیش از سپردن پرچم در غزوه خیبر به امام علی(ع)] «لأعطین الرایة غدا رجلا یحبه الله و رسوله، یفتح الله علی یدیه، لیس بفرار»
«فردا پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و پیامبرش او را دوست می دارند. با دو دست او خدا پیروزمان می کند؛ کسی که از جنگ گریزی وارسته است.»

مغازی واقدی [۵۵]

در سال پنجم هجری، غزوه خندق رخ داد[۵۶] و با رشادت علی(ع) در کشتن عمرو بن عبدود به پایان رسید.[۵۷] سومین فرزند علی(ع) و فاطمه(س)، حضرت زینب(س) در همین سال به دنیا آمد.[۵۸] در سال ششم هجری پیمان نامه صلح حدیبیه میان پیامبر(ص) و قریش منعقد شد که کاتب آن، حضرت علی(ع) بود.[۵۹] ام کلثوم دختر امام علی(ع)، چهارمین فرزند امام علی(ع) در این سال به دنیا آمد.[۶۰] در شعبان همین سال، پیامبر(ص)، علی(ع) را مأمور سریه فدک و سرکوب یهودیان قرار داد.[۶۱] در سال هفتم هجری قمری، نبرد خیبر روی داد.[۶۲] علی(ع) در این نبرد از پرچمداران سپاه بود[۶۳] و سپاه اسلام به رهبری او توانست خیبر را فتح کند.[۶۴] در سال هشتم هجری، علی(ع) در ۳۱ سالگی از پرچمداران سپاه پیامبر(ص) هنگام فتح مکه بود[۶۵] و در شکستن بت های کعبه، پیامبر(ص) را یاری کرد.[۶۶]

غزوه تبوک در سال نهم هجری درگرفت. پیامبر(ص) برای اولین بار علی(ع) را به جانشینی خود در مدینه و محافظت از خانواده خویش منصوب کرد و این نبرد، تنها غزوه ای است که حضرت علی(ع) در آن حضور نداشته است.[۶۷] پس از شایعاتی که منافقان پراکندند، علی(ع) خود را به سپاه رساند و پیامبر(ص) را از آنچه در مدینه گذشته بود، آگاه کرد. پیامبر(ص) در پاسخ گفتند آیا از این خرسند نیستی که جایگاه تو نزد من، چون هارون نزد موسی باشد؟[۶۸] این گفته به حدیث منزلت مشهور است.[۶۹] علی(ع) در همین سال از سوی پیامبر(ص) به ابلاغ آیات برائت در هنگام اجتماع مشرکان در مکه، مأمور شد[۷۰] و علی(ع) بعدازظهر عید قربان این آیات را ابلاغ کرد.[۷۱] در ۲۴ ذی الحجه سال نهم[۷۲] پیامبر(ص) به همراه علی(ع)، فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به مباهله با مسیحیان نجران برخاستند.[۷۳] در سال دهم هجری، پیامبر(ص)، علی(ع) را برای دعوت به اسلام به یمن فرستاد.[۷۴] در همین سال پیامبر به حج رفت.[۷۵] علی(ع) خود را از یمن به پیامبر(ص) رساند و در مکه به او ملحق شد.[۷۶] پیامبر(ص) به فرمان الهی پس از حج در منطقه غدیر خم، علی(ع) را جانشین و وصی خود قرار داد[۷۷] که به واقعه غدیر مشهور است. در این هنگام او ۳۳ سال داشت.

پس از رحلت پیامبر(ص)

«فصبرت و فی العین قذی، و فی الحلق شجا، أری تراثی نهبا»
«به صبر گراییدم؛ در حالی که دیده از خار غم خسته بود و آوا در گلو شکسته، می دیدم میراثم به غارت می رود.»

نهج البلاغه، خطبه سوم(خطبه شقشقیه) سخن امام علی(ع) در باره صبر و شکیبایی دوران ۲۵ ساله پیش از خلافت [۷۸]

پیامبر(ص) در صفر سال ۱۱ هجری درگذشت.[۷۹] علی(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) و در ۳۳ سالگی به امامت رسید.[۸۰] علی(ع) مشغول کفن و دفن پیامبر بود که گروهی در سقیفه، ابوبکر را برای خلافت برگزیدند. پس از خلافت ابوبکر، امام علی(ع) ابتدا از بیعت خودداری کرد[۸۱] ولی سرانجام با او بیعت کرد.[۸۲] شیعیان معتقدند این بیعت از روی اجبار بوده[۸۳] و شیخ مفید معتقد است امام علی(ع) هرگز بیعت نکرده است.[۸۴][۸۵] به عقیده شیعه، یاران خلیفه برای گرفتن بیعت به خانه علی(ع) حمله کردند[۸۶] که طی آن فاطمه(س) آسیب دید و فرزندش سقط شد.[۸۷] در همین ایام، ابوبکر فدک را غصب کرد[۸۸] و علی(ع) به دادخواهی از فاطمه(س) برخاست.[۸۹] فاطمه(س) پس از واقعه حمله به خانه، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در سال یازدهم هجری به شهادت رسید.[۹۰]

ابوبکر در سال ۱۳ هجری درگذشت[۹۱] و طبق وصیت او عمر بن خطاب به خلافت رسید.[۹۲] عمر در ماه محرم سال ۱۴ هجری، برای نبرد با ساسانیان از مدینه خارج شد و در سرزمینی با نام صرار، اردو زد. او امام علی(ع) را به جای خود در مدینه قرار داد تا خود فرماندهی جنگ را به عهده بگیرد، اما پس از مشورت با برخی صحابه از جمله امام علی(ع)، از تصمیم خود منصرف شد و سعد بن ابی وقاص را به نبرد فرستاد.[۹۳] معادیخواه با استناد به نقلی از ابن اثیر گفته است علی(ع) در دوران خلیفه دوم، جز در سال های نخست آن، منصب قضاوت داشته است.[۹۴][۹۵] در سال شانزدهم (یا هفدهم) هجری[۹۶] به پیشنهاد علی(ع) و پذیرش عمر، هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی مشخص شد.[۹۷][۹۸] در سال ۱۷ هجری[۹۹] عمر برای فتح بیت المقدس راهی شام شد و امام علی(ع) را جانشین خود در مدینه قرار داد.[۱۰۰][۱۰۱] در همین سال[۱۰۲] عمر پس از اصرار و تهدید با ام کلثوم دختر امام علی(ع) و فاطمه(س) ازدواج کرد.[۱۰۳][۱۰۴] جانشینی علی(ع)، در سفر سال ۱۸ هجری عمر به شام نیز تکرار شده است.[۱۰۵] عمر پس از ترور و پیش از درگذشتش در سال ۲۳ هجری،[۱۰۶] شورایی شش نفره برای تعیین خلیفه بعد از خود تشکیل داد[۱۰۷] که علی(ع) عضو آن بود.[۱۰۸] عمر، عبدالرحمن بن عوف را به عنوان شخص تعیین کننده در شورا معرفی کرد. عبدالرحمن ابتدا از امام علی(ع) خواست به شرط عمل به کتاب خدا، سیره پیامبر و سیره ابوبکر و عمر عهده دار خلافت شود، اما امام علی(ع) شرط عمل به سیره شیخین را نپذیرفت و گفت «امید آن دارم که در محدوده دانش، توانایی و اجتهاد خود به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) عمل کنم».[۱۰۹] عبدالرحمن پس از آن شروط مذکور را با عثمان بن عفان در میان گذاشت و پس از پاسخ مثبت او، وی را عهده دار خلافت کرد.[۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲]

( سخن امام علی درباره شورای پیشنهادی عمر«فیا لله و للشوری ، متی اعترض الریب فی مع الأول منهم حتی صرت اقرن الی هذه النظائر»
«داوری در آن شورا را به خدا واگذارم. کجا در شایستگی من در مقایسه با نخستین شان جای تردید بود که اینک در ردیف کسانی از این دست قرار گیرم؟»

نهج البلاغه، خطبه سوم[۱۱۳]

معادیخواه با تکیه بر نقل ابن جوزی در المنتظم گفته است علی(ع) در سال ۲۴ هجری، همچنان منصب قضاوت را بر عهده داشته است.[۱۱۴] در سال ۲۵ هجری[۱۱۵] عثمان دستور به جمع آوری و تدوین قرآن داد.[۱۱۶] سیوطی از امام علی(ع) نقل کرده که تدوین و جمع آوری قرآن با مشورت وی انجام شده است.[۱۱۷][۱۱۸] در سال ۲۶ هجری عباس بن علی(ع) پنجمین پسر علی(ع) متولد شد.[۱۱۹] در سال ۳۵ هجری، مردم مدینه در اثر نارضایتی از عثمان، خانه اش را محاصره کردند.[۱۲۰] علی(ع) پیش از آن از مدینه خارج شده بود.[۱۲۱] معادیخواه این خروج را به ینبع و به خواست عثمان دانسته است.[۱۲۲] طبق منابع اهل سنت، امام علی(ع)، حسنین را برای محافظت از خلیفه گمارد،[۱۲۳] اما شورشیان سرانجام عثمان را به قتل رساندند.[۱۲۴] پس از قتل عثمان، مردم پیرامون علی(ع) را گرفتند تا خلیفهٔ آنان باشد.[۱۲۵]

دوران حکومت

علی(ع) در ذی الحجة سال ۳۵ هجری، در ۵۸ سالگی، پس از قتل عثمان به خلافت رسید.[۱۲۶][۱۲۷] جز گروهی از نزدیکان عثمان و برخی یاران پیامبر(ص) که «قاعدین» (وانشستگان) خوانده شده اند،[۱۲۸] تمام صحابه مدینه با علی(ع) بیعت کردند.[۱۲۹] امام علی(ع)، دو روز پس از آغاز خلافت، در اولین خطبه خود خواستار برگردانده شدن اموال به ناحق تصرف شدهٔ در دوره عثمان شد[۱۳۰] و بر تقسیم عادلانه بیت المال تأکید کرد.[۱۳۱] در سال ۳۶ قمری، طلحه بن عبیدالله و زبیر بن عوام بیعت شان با علی(ع) را شکستند و در مکه به عایشه که خون خواه عثمان شده بود پیوستند[۱۳۲] و بعد به سوی بصره حرکت کردند.[۱۳۳] بدین ترتیب جنگ جمل، نخستین جنگ امام علی(ع)[۱۳۴] و نخستین جنگ داخلی مسلمانان،[۱۳۵] میان علی(ع) و ناکثین (بیعت شکنان) در نزدیکی بصره درگرفت.[۱۳۶] طلحه[۱۳۷] و زبیر[۱۳۸] در جنگ کشته شدند و عایشه به مدینه فرستاده شد.[۱۳۹] امام علی(ع) ابتدا به بصره رفت و فرمان عفو عمومی صادر کرد[۱۴۰] و در رجب سال ۳۶ وارد کوفه شد و آن جا را محل خلافت خویش قرار داد.[۱۴۱] در همین سال امام علی(ع) معاویه را به بیعت فراخواند و پس از امتناع معاویه، دستور به عزل او از حکومت شام داد.[۱۴۲] در شوال سال ۳۶ هجری، علی(ع) به سوی شام لشکر کشید.[۱۴۳] جنگ صفین در منطقه ای به همین نام، در آخر سال ۳۶ و ابتدای سال ۳۷ق درگرفت.[۱۴۴] معادیخواه معتقد است بر خلاف تاریخ صفر سال ۳۷ هجری که از سوی طبری و ابن اثیر ذکر شده، اوج جنگ در سال ۳۸ بوده است.[۱۴۵][۱۴۶] هنگامی که سپاه امام علی(ع) در حال پیروز شدن بود،[۱۴۷] سپاهیان معاویه با ترفند عمرو بن عاص، قرآن ها را بر نیزه کردند تا میان شان حکم کند.[۱۴۸] امام از روی ناچاری و تحت فشار شورشیان سپاه خود حکمیت را پذیرفت و به اجبار آنها، ابوموسی اشعری را حکم قرار داد.[۱۴۹] اما به فاصله کوتاهی از پذیرش حکمیت، اعتراض های جدیدی به امام علی(ع) در میان شورشیان شکل گرفت.[۱۵۰] عده ای به استناد دو آیه قرآن (سوره مائده، آیه ۴۴ و سوره حجرات، آیه ۹) خواهان ادامه جنگ با معاویه شدند و پذیرش حکمیت را کفر دانسته و از آن توبه کردند.[۱۵۱] شگفت آن که جمعی از معترضان همان هایی بودند که ساعاتی قبل حکمیت را بر امام علی(ع) تحمیل کرده بودند.[۱۵۲] آنان از امام خواستند از این کفر توبه کند و شروطی که با معاویه نهاده است، نقض کند. اما علی بن ابی طالب(ع) نقض حکمیت را نپذیرفت[۱۵۳] و تصمیم خود را بر ادامهٔ جنگ با شام در صورتی که حکمین طبق رأی قرآن حکم نکنند اعلام کرد.[۱۵۴]

«بارخدایا تو خود نیک می دانی که اینان را با کتاب تو کاری نیست. تو می دانی این گروه با قرآن بیگانه را، در پس این نمایش چه انگیزه ای است. تو خود میان ما و اینان حکم کن که تویی آن خدای حکیم که حکم ات زلال حقیقت است.»

اعیان الشیعه [۱۵۵]

هنگام حکمیت، ابوموسی اشعری نتیجه حکمیت را برکناری هر دو فرمانروا، یعنی معاویه و علی(ع)، از خلافت اعلام کرد[۱۵۶][۱۵۷] و سپس عمرو عاص خلافت را به معاویه واگذار کرد.[۱۵۸] پس از حکمیت[۱۵۹][۱۶۰] گروهی از یاران امام با آن مخالفت کردند و آن را به منزله برگشت از دین و شک در ایمان شمردند.[۱۶۱] در این میان گروهی که هسته اولیه خوارج را تشکیل دادند پذیرش حکمیت را کفر دانسته و از سپاه امام جدا گشتند و به جای کوفه به حرورا رفتند.[۱۶۲]

اعتراضات خوارج تا شش ماه پس از صفین ادامه داشت و به همین جهت علی(ع)، عبدالله بن عباس و صعصعة بن صوحان را برای گفتگو نزد آنها فرستاد. آنان تسلیم خواسته این دو نفر برای بازگشتن به جماعت نشدند. پس از آن امام علی(ع) از آنها خواست تا دوازده نفر را معین کرده و خود نیز همین تعداد را جدا کرده و با آنها به گفتگو نشست.[۱۶۳] علی(ع) نامه ای نیز به سران خوارج نوشت و از آنها دعوت کرد که به سوی مردم بازگردند اما عبدالله بن وهب با یادآوری حوادث صفین، تأکید کرد که علی(ع) از دین خارج شده و باید توبه نماید. امام پس از این نیز بارها توسط افرادی همچون قیس بن سعد و ابو ایوب انصاری خوارج را به سمت خود فراخواند و به آنها امان داد،[۱۶۴] اما پس از آنکه از تسلیم خوارج ناامید شد، سپاه ۱۴ هزار نفری خود را در مقابل آنها قرار داد. علی(ع) تاکید کرد که سپاه وی آغازگر نبرد نباشند و سرانجام نهروانیان جنگ را شروع کردند.[۱۶۵] با آغاز جنگ، به سرعت تمامی خوارج کشته و یا زخمی شدند. زخمی ها به تعداد چهارصد نفر، به خانواده هایشان تحویل داده شدند، و در مقابل، از سپاه علی(ع) تعدادی کمتر از ده نفر کشته شدند. از اجتماع خوارج در نهروان، کمتر از ۱۰ نفر فرار کردند که یکی از آنان عبدالرحمن بن ملجم مرادی، قاتل امام علی(ع) بود.[۱۶۶] ابن ملجم مرادی، در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ق در مسجد کوفه، علی(ع) را با ضربه شمشیر خود زخمی ساخت، و دو روز بعد در ۲۱ رمضان، امام علی(ع) در ۶۳ سالگی به شهادت رسید و مخفیانه دفن شد.[۱۶۷]

همسران و فرزندان

ازدواج با فاطمه زهرا (س)

مقالهٔ اصلی: ازدواج علی(ع) و فاطمه(س)

نخستین همسر امام علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، دختر پیامبر(ص) بود.[۱۶۸] پیش از علی(ع) افرادی مانند ابوبکر و عمر بن خطاب و عبدالرحمن بن عوف، ازدواج با فاطمه را از پیامبر درخواست کرده بودند، اما پیامبر(ص)، خود را در این باره تابع دستور خداوند دانست و به آنان پاسخ منفی داد.[۱۶۹] برخی منابع، ازدواج علی(ع) و فاطمه(س) را اول ذی الحجه سال دوم هجری،[۱۷۰] برخی آن را در ماه شوال و گروهی ۲۱ ماه محرم دانسته اند.[۱۷۱] امام علی و فاطمه، پنج فرزند داشته اند؛ حسن، حسین، زینب و ام کلثوم [۱۷۲] و محسن که پیش از تولد سقط شد.[۱۷۳][۱۷۴]

سایر همسران

امام علی(ع) در زمان حیات فاطمه(س)، با زن دیگری ازدواج نکرد.[۱۷۵] ولی پس از شهادت فاطمه(س)، همسرانی اختیار کرد؛ از جمله امامه دختر ابوالعاص بن ربیع که مادرش زینب دختر پیامبر(ص)، بوده است.[۱۷۶] ام البنین، دختر حزام بن دارم کلابیه، همسر دیگر امام علی(ع) بوده که فرزندان او عبارتند از حضرت عباس، عثمان، جعفر و عبدالله. همه فرزندان ام البنین در کربلا به شهادت رسیدند. لیلی دختر مسعود بن خالد، اسماء بنت عمیس خثعمی مادر یحیی و عون، ام حبیب دختر ربیعه تغلبیه موسوم به صهباء، خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه، مادر محمد بن حنفیه، و همچنین ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی و محیاة دختر امرئ القیس بن عدی کلبی، از دیگر زنان امام علی(ع) بوده اند.[۱۷۷]

فرزندان

شیخ مفید در کتاب ارشاد، فرزندان امام علی(ع) را ۲۷ تا ۲۹ نفر دانسته است.[۱۷۸] نام فرزندان امام علی(ع) با توجه به مادران شان، در جدول آمده است؛

فاطمه(س) | خوله | ام حبیب | ام البنین | لیلا | اسماء | ام سعید | از همسران دیگر
---|---|---|---|---|---|---|---
۱. حسن | ۶. محمد حنفیه | ۷. عمر | ۹. عباس | ۱۳. محمد اصغر | ۱۵. یحیی | ۱۶. ام الحسن | ۱۸. محمد اوسط
۱۹. أم هانی
۲۰. خدیجه
۲. حسین | | ۸. رقیه [۱۷۹] | ۱۰. جعفر | ۱۴. عبیدالله | | ۱۷. رمله | ۲۱.جمانه (أم جعفر)

۲۲. زینب صغری

۲۴. رقیه صغری

۲۶.ام سلمه

۲۸. میمونه
۲۹. فاطمه [۱۸۰]

گسترش

امام علی(ع)

نقش آفرینی در غزوات

مقالهٔ اصلی: غزوات پیامبر

امام علی(ع) در غزوات و سریه های صدر اسلام، نقش مؤثری داشت و در همه غزوات جز غزوه تبوک همراه پیامبر(ص) جنگید.[۱۸۱] امام علی(ع) در بسیاری از غزوات پرچم دار اصلی سپاه اسلام بود.[۱۸۲] او همچنین در جنگ هایی که عموم مسلمانان در آن فرار کردند، در کنار پیامبر باقی ماند و به جنگ ادامه داد.[۱۸۳]

جنگ بدر

جنگ بدر، نخستین جنگ با فرماندهی پیامبر(ص)، میان مسلمانان و مشرکان قریش بود که در جمعه هفدهم رمضان سال ۲ق در کنار چاه های بدر روی داد.[۱۸۴] در این جنگ برخی بزرگان قریش همچون ابوجهل [۱۸۵] و عتبه بن ربیعه [۱۸۶] کشته شدند.

علی(ع) در نبرد تن به تن ابتدای جنگ، ولید بن عتبة بن ربیعه را از پای درآورد.[۱۸۷] در این جنگ نوفل بن خویلد که پیامبر اسلام نفرینش کرده بود به دست امام علی(ع) کشته شد.[۱۸۸] همچنین حدود بیست نفر دیگر از مشرکان از جمله حنظله بن ابوسفیان و عاص بن سعید توسط امام علی(ع) کشته شدند.[۱۸۹] بعدها امام علی(ع) در نامه ای به معاویه نوشت: هنوز شمشیری که به وسیله آن جد تو (عتبه پدر هند جگرخوار) و دایی تو (ولید فرزند عتبه) و برادر تو (حنظله بن ابی سفیان) را کشتم، در نزد من است.[۱۹۰]

جنگ احد

در جنگ احد، پس از غلبه مشرکان در جنگ، بسیاری از مسلمانان از میدان جنگ فرار کرده و پیامبر را تنها گذاشتند. امام علی(ع) از معدود افرادی بود که فرار نکرد و به دفاع از پیامبر پرداخت.[۱۹۱] خود علی(ع) این واقعه را چنین نقل کرده که مهاجر و انصار به سوی خانه های خود فرار کردند، ولی من با وجود هفتاد زخم که بر بدن داشتم، از رسول الله دفاع کردم.[۱۹۲]

بنابر نقل منابع شیعه [۱۹۳] و اهل سنت[۱۹۴] به پاس فداکاری های امام علی(ع)، جبرئیل نازل شد و ایثار علی(ع) را نزد پیامبر(ص) ستود و گفت: این نهایت فداکاری است که او از خود نشان می دهد. رسول خدا(ص) جبرئیل را تصدیق کرد و گفت: «من از علی هستم و او از من است». سپس صدایی در آسمان پیچید که: «لاسیف الا ذوالفقار، و لا فتی الا علی؛ شمشیری چون ذوالفقار و جوانمردی همچون علی نیست».

جنگ خندق (احزاب)

در جنگ خندق، پیامبر(ص) درباره روش دفاع از مدینه با اصحاب خود مشورت کرد، سلمان فارسی پیشنهاد کرد که برای فاصله انداختن میان مسلمانان و مهاجمان، خندقی در اطراف مدینه حفر شود.[۱۹۵] دو سپاه چند روز در دو سوی خندق روبروی هم بودند و گاهی به هم سنگ و تیر می انداختند تا آنکه عمرو بن عبدود، از لشکر مشرکان، با چند نفر دیگر، از تنگ ترین جای خندق خود را به طرف دیگر آن رساندند. پس از چند بار مبارزه طلبی عمرو بن عبدود و سکوت مسلمانان، علی(ع) از پیامبر(ص) اجازه مبارزه خواست و پیامبر(ص) پذیرفت. علی(ع) بعد از درگیری با عمرو او را به زمین انداخت و کشت.[۱۹۶] رسول خدا(ص) پس از نبرد با عمرو فرمود: ضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین (ترجمه: [ارزش] ضربتی که علی در روز خندق بر دشمن فرود آورد از عبادت جن و انس برتر است.) [۱۹۷]

مردی ز کننده در خیبر پرس
اسرار کرم ز خواجه قنبر پرس
گر طالب فیض حق به صدقی حافظ
سرچشمه آن ز ساقی کوثر پرس

دیوان حافظ شیرازی، ص۷۴۳

جنگ خیبر

جنگ خیبر در اوایل سال ۷ق رخ داد. پیامبر(ص) برای مقابله با توطئه چینی یهودیان دستور حمله به دژهای آنها را صادر کرد.[۱۹۸] بعد از آنکه افرادی همچون ابوبکر و عمر نتوانستند دژهای یهودیان را فتح کنند، پیامبر(ص) فرمود: «فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و پیامبر را دوست دارد و خدا و پیامبر نیز او را دوست دارند». صبحگاهان علی(ع) را خواست و پرچم را به او داد.[۱۹۹] بنابر نقل شیخ مفید، علی(ع) به میدان رفت و در یکی از دژها را از جا کند و تا پایان جنگ، از آن به جای سپر استفاده کرد.[۲۰۰]

فتح مکه

رسول خدا(ص) در اوائل رمضان سال ۸ هجری، به قصد فتح مکه از مدینه خارج شد. پیامبر(ص) پرچمی را که ابتدا در دست سعد بن عباده بود، به خاطر اظهار سخنانی دال بر انتقام جویی، به دست علی(ع) داد.[۲۰۱] پس از فتح مکه، پیامبر(ص) بت های داخل کعبه را شکست و سپس به علی(ع) دستور داد بر دوش وی رود و بت خزاعه را از بالای کعبه به پایین اندازد.[۲۰۲]

جنگ حنین

جنگ حنین در سال ۸ هجری به وقوع پیوست و پرچمی از مهاجران به دست امام علی(ع) بود.[۲۰۳] در این جنگ، پس از حمله ناگهانی مشرکان، مسلمانان گریختند و تنها علی(ع) و چند نفر دیگر ثابت قدم ماندند و از پیامبر دفاع کردند.[۲۰۴]

جنگ تبوک

تنها جنگی که علی(ع) در کنار پیامبر(ص) حضور نداشت، غزوه تبوک بود. علی(ع) به دستور پیامبر(ص) در مدینه مانده بود تا در غیاب وی از توطئه های منافقان جلوگیری نماید. پس از ماندن علی(ع) در مدینه، منافقان اقدام به شایعه سازی کردند و علی(ع) برای دفع فتنه و شایعه آنها، فورا سلاح برداشت و بیرون شهر به خدمت پیامبر(ص) رسید و جریان را به او اطلاع داد. در اینجا بود که رسول خدا(ص) عباراتی را گفت که به حدیث منزلت مشهور شده است: «برادرم علی، به مدینه بازگرد، زیرا برای اداره امور آنجا، جز من و تو شخص دیگری شایستگی ندارد. پس تو نماینده و جانشین من در میان اهل بیت من و خانه و قوم من هستی. ای علی! آیا خشنود نمی شوی که نسبت به من، همانند هارون نسبت به موسی باشی؟ جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود».[۲۰۵]

سرایا

۱- سریه «علی بن ابی طالب(ع)» به «فدک» برای مقابله با «بنی سعد»- شعبان سال ششم.[۲۰۶]
۲- سریه «علی بن أبی طالب» برای خراب کردن بتخانه «فلس» در قبیله «بنی طی»- ربیع الآخر سال نهم.[۲۰۷]
۳- سریه «علی بن أبی طالب» به یمن - رمضان سال دهم.[۲۰۸]

ماموریت به سوی یمن

مقالهٔ اصلی: فرستادن امام علی(ع) به یمن

امام علی(ع) در سال دهم هجری توسط پیامبر اسلام به یمن فرستاده شد.[۲۰۹] از علی(ع) نقل شده که پیامبر او را برای دعوت مردم به اسلام، تعلیم احکام و تبیین حلال و حرام به یمن فرستاد و به او توصیه کرد که آغاز کننده جنگ نباشد و تا حد ممکن از جنگ پرهیز کند.[۲۱۰] در این سفر، برخی قبائل بزرگ و مهم یمنی از جمله قبیله همدان به دست امام علی(ع) با دین اسلام آشنا شده و مسلمان شدند. [۲۱۱] قبایل دیگر یمنی نیز از همدان، تبعیت کرده و مسلمان شدند.[۲۱۲]

قضاوت میان برخی قبایل یمنی [۲۱۳] و همچنین دریافت زکات[۲۱۴] از دیگر فعالیت های امام علی(ع) در یمن ذکر کرده اند. محققان گرایش همگانی برخی شاخه های قبایل یمنی مانند قبیله مذحج و همدان به علی(ع) و هواداری از اهل بیت(ع) را از آثار این سفر دانسته اند.[۲۱۵]

جانشینی پیامبر در غدیر خم

مقالهٔ اصلی: واقعه غدیر

تابلوی غدیر اثر محمود فرشچیان

در سال دهم هجری پیامبر اسلام برای اولین بار پس از هجرت تصمیم به انجام حج تمتع گرفت.[۲۱۶] این تصمیم به اطلاع مسلمانان رسید و بسیاری همراه پیامبر عازم حج شدند.[۲۱۶] نامه ای نیز برای امام علی(ع) که برای جهاد[۲۱۷] به یمن رفته بود، نوشت و او را به حج فراخواند.[۲۱۸]

پس از اتمام حج، در منطقه غدیر خم که مردم از یکدیگر جدا شده و هر یک به شهر خود می رفتند، خداوند به پیامبر دستور داد توقف نموده و آنچه به او دستور داده شده است، ابلاغ کند.[۲۱۹]

پیامبر پس از آنکه نماز ظهر را به جماعت اقامه کرد، خطبه ای خواند و خطاب به مسلمانان فرمود: «ألستم تعلمون أنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟؛ آیا نمی دانید من به مؤمنان از خودشان أولی هستم؟». مردم گفتند: آری، می دانیم. سپس پیامبر دست امام علی(ع) را بلند کرده و فرمودند: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، وعاد من عاداه؛ هر که من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست، خدایا دوست بدار آن که او را دوست دارد و دشمن او را دشمن بدار».[۲۲۰] بر اساس برخی منابع، پیامبر در پاسخ به برخی از اصحاب خود که پرسیدند این دستور خدا و پیامبرش است؟، فرمود بله، این دستور خداوند و رسول او است.[۲۲۱] پس از این خطبه، برخی صحابه همچون عمر بن خطاب به امام علی(ع) تبریک گفتند.[۲۲۲]

بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت، آیه اکمال در همین روز نازل شده است که می فرماید: «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»[۲۲۳]

امام علی پس از رحلت پیامبر اسلام در موقعیت هایی به واقعه غدیر و گفتار پیامبر در آن اشاره می کرد تا بر حقانیت خود تأکید کند.[۲۲۴] شیعیان با توجه به قرائنی که در خطبه غدیر وجود دارد، و همچنین گفتارها و اشعار مسلمانان که پس از آن در منابع ذکر شده، معتقدند که پیامبر(ص) در جریان واقعه غدیر، امام علی را به فرمان الهی امام علی(ع) به جانشینی خود منصوب کرد.[۲۲۵]

انتخاب خلیفه در سقیفه

مقالهٔ اصلی: واقعه سقیفه بنی ساعده

بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص)، در حالی که علی(ع) بنابر وصیت پیامبر[۲۲۶] و با کمک بنی هاشم مشغول تجهیز و تدفین بود، انصار به دلایلی مانند ترس از اینکه قریش بخواهد انتقام کشته شدگان در غزوات را از آنها بگیرد و نیز به این دلیل که می دانستند قریش زیر بار سفارش پیامبر(ص) در مورد جانشینی امام علی(ع) نخواهند رفت، جلسه ای در سقیفه بنی ساعده تشکیل دادند تا جانشین پیامبر را از میان انصار برگزینند.[۲۲۷] ابوبکر و عمر وقتی از این اجتماع آگاهی یافتند به همراه ابو عبیده جراح، عبدالرحمن بن عوف و عثمان بن عفان به محل اجتماع رفتند و پس از مشاجراتی که میان آنها واقع شد، در نهایت بدون توجه به واقعه غدیر، ابوبکر را به عنوان خلیفه معرفی کردند.[۲۲۸]

پیشینه مخالفت ها با امام علی(ع)

دوران زندگی امام علی(ع)، شرایطی پرتلاطم، بسیار حساس و تأثیرگذار در سراسر تاریخ اسلام است؛ خصوصا پس از به خلافت رسیدن وی که اختلافات زیادی در میان مسلمانان روی داد. عبدالرحیم قنوات در دانشنامه امام علی(ع) بر این باور است که منشأ بسیاری از اختلافات در زمانه پیامبر(ص) و علی(ع)، رقابت های خاندانی و قبیلگی در قریش و بین فرزندان عبدمناف بوده است.[۲۲۹] وی با اشاره به اختلافات میان فرزندان و نوادگان عبدمناف برای دستیابی به مناصب مکه،[۲۳۰] از تضعیف موقعیت بنی هاشم در برابر بنی امیه، پس از عبدالمطلب سخن گفته[۲۳۱] و تصریح کرده است که پس از آغاز فشارهای بنی امیه (معاویه) بر امام علی(ع) از آغاز خلافت، رقابت خانوادگی میان خاندان عبدالمطلب و خاندان حرب (پدربزرگ معاویه) به اوج خود رسید و بنی امیه در این مسیر تا جایی پیش رفتند که ایمان ابوطالب پدر علی(ع) را زیر سؤال بردند. این فشارها تا صد سال بعد و آغاز حکومت عباسیان ادامه داشت.[۲۳۲] به گفته قنوات، در دوران عباسیان نیز این فشارها با انگیزه دیگری ادامه یافت؛ چرا که نسب عباسیان به عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر می رسید و از آنجا که او از ابتدا مسلمان نبود و حتی در جنگ بدر به دست پیامبر(ص) به اسارت درآمد، عباسیان در برابر فضایل و افتخارات علویان، احساس حقارت می کردند.[۲۳۳]

وقایع غزوه بدر، از رخدادهای مهمی دانسته شده که ریشه برخی منازعات کلامی و سیاسی در زمانه علی بن ابی طالب(ع) بوده است.[۲۳۴] امام علی(ع) در جنگ بدر بیشترین سهم را در کشتن مشرکان داشته است؛ چرا که واقدی، کشته شدگان توسط امام علی را ۲۲ تن، ابن ابی الحدید، ۳۵ تن (نصف کشته شده ها) و شیخ مفید، ۳۶ تن ذکر کرده اند.[۲۳۵] حسن طارمی در دانشنامه جهان اسلام معتقد است ۱۳ تن از کشته شدگان به دست امام علی(ع)، از بزرگان قریش بوده اند؛ از جمله ابوجهل. این شکست و کشته شدن افراد سرشناس، برای مشرکان قریش شکست سنگینی بوده و به اعتبار و هیبت آنها لطمه زده است.[۲۳۶] بنابر شواهد تاریخی، قریشیان از روز بدر، کینه امام علی(ع) را به دل گرفتند و حتی پس از مسلمان شدن، با سرودن اشعاری، مردم قریش را به مبارزه با علی و شکستن بیعت خود تشویق می کرده اند[۲۳۷] و هیچ کس از یاران پیامبر(ص) را مانند حضرت علی(ع) دشمن به شمار نیاورده اند.[۲۳۸] رشک و حسادت برخی از هم رزمان امام(ع) به او نیز پس از بدر و همسو شدن این حسادت با کینه دشمنان، بعدها در جانشینی پیامبر(ص) و سرنوشت مسلمانان تأثیرگذار دانسته شده است.[۲۳۹]

سید حسن فاطمی در دانشنامه امام علی(ع)، علاقه حضرت محمد(ص) به علی(ع) را نیز یکی از علل کینه و حسادت قریش به او دانسته است.[۲۴۰] به گفته فاطمی، رویدادهای سقیفه و متعاقب آن، انتخاب ابوبکر به جانشینی پیامبر(ص)، پیش از رحلت وی در جریان بوده و گروهی برای کنار زدن علی(ع) برنامه ریزی کرده بوده اند.[۲۴۱] به عقیده او، ضربه خوردن منافقان و حسودان از شمشیر امام علی(ع) از یک سو و ضربه ای که مهاجران قریش از انصار مدینه خورده بودند از سوی دیگر، انصار را به تعجیل در انتخاب جانشین پیامبر(ص) از میان خود واداشت و ابوبکر و دیگر قریشیان مدینه از این فرصت بهره برداری کردند؛[۲۴۲] در حالی که امیرمؤمنان(ع) در حال کفن و دفن پیامبر(ص) بود.[۲۴۳]

پیامبر(ص):

«همانا جانشینم و وارثم، که قرضم را ادا می کند و وعده هایم را به انجام می رساند، علی بن ابی طالب است.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۲۲۵.

موضع امام علی(ع)

در روز سقیفه، علی(ع) با ابوبکر بیعت نکرد و پس از آن در خصوص اصل بیعت و همینطور در مورد زمان بیعت، میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد.[۲۴۴] به گزارش برخی منابع، علی(ع) مناظره ای ملایم اما مفصل و صریح با ابوبکر داشته و طی آن ابوبکر را به دلیل تخلفش در واقعه سقیفه در نادیده گرفتن حق اهل بیت پیامبر(ع) محکوم نمود. ابوبکر با پذیرش استدلال های امیر المومنین منقلب شده و تا مرز بیعت با علی(ع) به عنوان جانشین پیامبر نیز پیش می رود، اما در نهایت با مشورت برخی یارانش از این کار منصرف می گردد.[۲۴۵] علی(ع) به مناسبت های مختلف و در سخنان متعددی به قضیه سقیفه اعتراض کرده و حق خود را در جانشینی پیامبر اسلام یادآوری نموده است. خطبه شقشقیه از معروف ترین خطبه هایی است که وی در آن به این واقعه اشاره کرده است.[۲۴۶] به گزارش برخی منابع دیگر، علی(ع) پس از واقعه سقیفه و در زمان حیات حضرت زهرا(س) شب ها دختر پیامبر را سوار مرکبی نموده و به خانه ها و محافل انصار می برد و یاری می خواست و پاسخ می شنید: «ای دختر پیغمبر! ما با ابوبکر بیعت کرده ایم، اگر علی جلوتر آمده بود، از او عدول نمی کردیم». علی(ع) نیز جواب میداد: «آیا پیغمبر را دفن نکرده، درباره خلافت نزاع می کردم؟».[۲۴۷]

دفاع امام علی(ع) از حق خود در جانشینی رسول خدا(ص) منحصر به این موارد نبود. یکی از مهم ترین وقایعی که امام علی(ع) در آن بر حق جانشینی خود تأکید کرده، واقعه ای است که به مناشده (به معنای سوگند دادن به خداوند) معروف است. در جریان مناشده ، امام علی(ع) صحابه پیامبر(ص) را به خدا قسم می دهد که در مورد آنچه از پیامبر(ص) در مورد امام علی(ع) شنیده اند شهادت دهند. آن چنان که علامه امینی نقل کرده، منابع متعددی از شیعیان و اهل سنت بر وقوع مناشده در رحبه در سال ۳۵ق یعنی ابتدای خلافت امام علی(ع) تصریح کرده اند که در آنها امام علی(ع) از صحابه رسول خدا(ص) می خواهد در مورد آنچه از پیامبر(ص) در روز غدیر در مورد جانشینی امام علی(ع) شنیده اند شهادت دهند.[۲۴۸] منابع شیعی به وقوع مناشده دیگری در شورای ۶ نفره تعیین خلافت عمر نیز اشاره کرده اند. در اخبار این مناشده، امام علی(ع) فهرست بلندی از وقایعی را بیان می کند که عمدتا در آنها پیامبر(ص) به حق جانشینی او تصریح کرده و اعضای شورا را به خدا قسم می دهد که آیا اینها را از پیامبر شنیده اند یا خیر؟ که با تأیید آنها مواجه می شود.[۲۴۹]

دوران خلفای سه گانه

در دوران ۲۵ ساله خلفای سه گانه، امام علی(ع) تقریبا از امور سیاسی و حکومتی به دور بود و تنها به انجام خدمات علمی و اجتماعی مشغول بود؛ از جمله جمع آوری قرآنی که به مصحف امام علی(ع) مشهور شد، مشاوره به خلفا در امور گوناگون، انفاق به فقیران، خریدن حدود هزار برده و آزاد کردن آنان، کشاورزی و درختکاری، حفر قنات، ساختن مساجد از جمله مسجد فتح در مدینه، مسجدی در کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، و همچنین وقف اماکن و املاکی که درآمد سالانه آن تا ۴۰ هزار دینار برآورد شده است.[۲۵۰]

در ادامه به برخی از امور مهم این دوره اشاره می شود؛

ابوبکر

با آغاز خلافت ابوبکر، رخدادهایی برای اهل بیت اتفاق افتاد؛ از جمله هجوم به خانه علی(ع) و گرفتن بیعت برای ابوبکر،[۲۵۱] تصرف و غصب فدک [۲۵۲] و شهادت حضرت فاطمه(س).

بیعت اجباری

خودداری امام علی(ع) از بیعت و اقدام عده ای از صحابه که با خلافت ابوبکر به مخالفت پرداختند، برای ابوبکر و عمر خطری جدی به شمار می آمد. بنابراین ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند به این خطر پایان دهند و علی بن ابی طالب(ع) را به بیعت با ابوبکر مجبور کنند.[۲۵۳] بعد از اینکه چندین بار ابوبکر، قنفذ را به خانه امام علی(ع) فرستاد تا از او بیعت بگیرد و علی(ع) نپذیرفت، عمر به ابوبکر گفت: خود برخیز تا نزد وی برویم. بدین ترتیب، ابو بکر، عمر، عثمان، خالد بن ولید، مغیرة بن شعبه، ابوعبیده جراح و قنفذ به خانه علی(ع) رفتند. وقتی این گروه به در خانه رسیدند، پس از اهانت به حضرت فاطمه(س) و کوبیدن در خانه بر او، در حالی که او میان در و دیوار مانده بود، و تازیانه زدن به او،[۲۵۴] به طرف امام علی(ع) حمله ور شدند و او را کشان کشان به سمت سقیفه بردند. وقتی امام علی(ع) را به مسجد بردند، از او خواستند تا با ابوبکر بیعت کند. امام(ع) پاسخ داد: «من به خلافت، سزاوارتر از شما هستم و با شما بیعت نخواهم کرد. سزاوارتر است شما با من بیعت کنید؛ چرا که شما با استناد به خویشاوندی پیامبر(ص)، خلافت را از انصار گرفتید و اکنون آن را از ما غصب می کنید».[۲۵۵]

درباره زمان این بیعت میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. عده ای بیعت علی(ع) را بعد از وفات حضرت فاطمه(س) و برخی دیگر، آن را چهل روز بعد و گروهی دیگر، شش ماه بعد دانسته اند.[۲۵۶] اما شیخ مفید معتقد است که علی بن ابی طالب(ع) هرگز با ابوبکر بیعت نکرد.[۲۵۷]

عملکرد امام در زمان خلافت ابوبکر

در زمان خلافت ابوبکر که در حدود دو سال طول کشید، علی(ع) علی رغم تمام محظورات، دستگاه خلافت را تا آنجا که رهنمودهایش را می پذیرفتند، راهنمایی می کرد. بنا بر اعتقاد علمای اهل سنت، ابوبکر در کارهای مهم با علی(ع) مشورت می کرد،[۲۵۸] به صلاح دید او عمل می کرد و برای اینکه از مشورت او بهره مند باشد، به او اجازه نمی داد با سایر مسلمانان از مدینه خارج شود.[۲۵۹] امام علی(ع) هر چند از پذیرفتن هر نوع منصبی احتراز می کرد، اما با وجود این، در مواردی که طرف مشورت قرار می گرفت و مصلحت اسلام و مسلمانان اقتضا می کرد، از همکاری با خلیفه ابا نداشت. یعقوبی در این باره می نویسد: «از جمله کسانی که در زمان ابوبکر، فقه از او اخذ شد، علی بن ابی طالب بود».[۲۶۰] در زمینه جنگ ها و فتوحات در دوره ابوبکر، امام علی(ع) موضعی بی طرفانه یا حداکثر مشاورانه اتخاذ کرد و در هیچ یک از آنها شرکت نداشت. طبق بعضی از گزارش های تاریخی ، ابوبکر برای فتح شام از اصحاب نظرخواهی کرد و تنها نظر علی(ع) را پذیرفت .[۲۶۱]

عمر

پرونده:خوشنویسی حدیث ولایت علی بن ابی طالب حصنی .jpg

حدیث قدسی «ولایت علی بن ابی طالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی». خوشنویسی شکسته نستعلیق، اثر رضا مقدم.

ابوبکر در وصیت خود که توسط عثمان نوشته شد، مردم را به پیروی از عمر فراخواند و اعلام کرد: «من عمر بن خطاب را به عنوان حاکم بر شما منصوب کردم. به او گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید».[۲۶۲] امام علی(ع) در مقابل این اقدام سکوت کرد، اما سال ها بعد، این انتصاب را مذموم و ناحق دانست و این کار را چنین توصیف کرد: «جای بسی شگفتی و حیرت است که ابوبکر در زمان حیاتش، فسخ بیعت مردم را درخواست می نمود (از آنجایی که می گفت مرا رها کنید که بهترین شما نیستم)، ولی بندهای خلافت را برای بعد از مرگش به سوی دیگری محکم می کرد. این دو نفر (ابوبکر و عمر)، پستان های شتر خلافت را به سختی دوشیدند! در صورتی که برجستگی من نسبت به آن اشخاص، به قدری است که من مانند رودی هستم که از آن، سیل خرد جاری است و هیچ کس را یارای آن نیست که بتواند خود را به قله دانایی من برساند … و من شجاعانه در این مدت طولانی با شدت اندوه، صبر کردم».[۲۶۳]

عملکرد امام در زمان خلافت عمر

خلافت عمر ده سال طول کشید و امام علی(ع) همان طور که در زمان ابوبکر، مسندی را بر عهده نگرفت، در زمان عمر نیز از پذیرش هرگونه مسئولیتی خودداری کرد؛ اما به عنوان یک مشاور در کنار عمر بود و بارها عمر را با راهنمایی های خود یاری کرد؛[۲۶۴] چنانکه مورخان اهل سنت گفته اند، عمر کاری را بدون مشورت علی انجام نمی داد؛ زیرا به خردمندی و دقت نظر و دین داری او معتقد بود.[۲۶۵] در مواردی بسیاری که حکم شرعی مسأله ای روشن نبود از امیرالمؤمنین(ع) کمک می خواست ونظر او را جویا می شد و امام هم بدون مسامحه و مماشات حکم را بیان می کردند به عنوان نمونه در روایتی امام صادق(ع) گزارش کرده که در زمان حکومت عمر (خلیفه دوم) در شهر مدینه، زن بدکاره ای بود که به فساد شهرت داشت، خبر به عمر رسید، دستور داد مامورین او را به نزد وی بیاورند، زن ترسید و به خانه های اطراف فرار کرد و بر او درد زایمان عارض گردید و بچه ای که در رحم داشت، زنده سقط شد و بعد از چند لحظه مرد. عمر از این قضیه(ترس مادر و مرگ فرزندش) ناراحت شد، افراد حاضر در جلسه او را دلداری می دادند که مقصر نیست و گناهی مرتکب نشده است عمر گفت: از اباالحسن( امیرالمؤمنین) سؤال کنید، حکم مساله چیست و چه باید کرد؟ آن حضرت به آنها فرمود اگر کارتان از روی اجتهاد بوده که به واقع نرسیده اید واگر از روی رأی خودتان بوده که خطا کرده اید آنگاه به عمر فرمود: دیه این کودک برعهده توست. «قال علیک دیة الصبی». [۲۶۶] علی بن ابی طالب در برابر فتوحات این دوران ، همان موضعی را اتخاذ کرد که در دوران خلیفه اول در پیش گرفته بود؛ اما چون در این عصر، فتوحات دامنه گسترده تری داشت ، نقش علی (ع) نسبت به دوران ابوبکر در این باره ، ملموس تر و چشمگیرتر بود. در هیچ یک از مآخذ تاریخی و حدیثی ، شرکت علی (ع) در فتوحات این دوران گزارش نشده است. در هیچ یک از منابع این دوره، دیده نشده است که عمر از علی بن ابی طالب(ع) نظر مشورتی بخواهد، و امام علی(ع) امتناع کند؛ بلکه بنابر روایتی از امام باقر(ع)، عمر امور حکومت را که از مهمترین آنها مسئله فتوحات بود، با نظرخواهی از علی (ع) به سامان می رساند.[۲۶۷] از سویی دیگر، اصحاب و پیروان علی(ع) در فتوحات دوران عمر، نقش بسزایی داشتند.[۲۶۸]

عثمان

علی در شورای شش نفره

مقالهٔ اصلی: شورای شش نفره

شورای شش نفره، گروهی بودند که عمر بن خطاب پیش از مرگش در سال ۲۳ق برای انتخاب خلیفه بعدی تعیین کرد که منجر به انتخاب عثمان بن عفان به عنوان سومین خلیفه مسلمانان شد. عمر همگان را ملزم به پذیرش نظر شورا کرد و دستور داد گردن مخالفان زده شود.[۲۶۹] امام علی(ع) با توجه به جهت گیری اعضای انتخاب شده، پیش بینی کرده بود که شورا منجر به انتخاب عثمان خواهد شد.[۲۷۰] اعضای این شورا عبارت بودند از علی بن ابی طالب(ع)، عثمان بن عفان، طلحة بن عبیدالله، زبیر بن عوام، سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف.[۲۷۱]

عملکرد امام در دوران خلافت عثمان

علی(ع) در عصر خلافت عثمان بر خلاف گذشته ، کمتر در صحنه حضور می یافت و به ندرت به مشورت و همکاری در امور حکومت می پرداخت . از این رو هیچ گزارشی در مآخذ تاریخی مبنی بر راهنمایی و ارائه نظر در امر فتوحات از سوی امام علی(ع) وجود ندارد. علت چنین رویکردی را باید در تفاوت شیوه خلافت عثمان با خلفای پیشین دانست . عثمان با مخالفت آشکار با کتاب خدا و سنت پیامبر(ص)، تعطیلی حدود الهی ، حیف و میل بیت المال و بخشش های بی حساب و کتاب به نزدیکان و خاندان اموی، واگذاری مناصب و پست های مهم حکومتی به خاندان بنی امیه و بنی ابی معیط و سرانجام ضرب و شتم یاران پیامبر(ص) و تبعید آنان، از امام علی فاصله گرفت و امام به سبب صدور چنین اعمالی از عثمان که در تضاد آشکار با قرآن و سیره رسول خدا بود، به همکاری با عثمان به شیوه همکاری با خلفای پیشین حاضر نشد. با این همه ، مآخذ تاریخی از حضور بعضی از یاران امیر مؤمنان همانند حذیفة بن یمان، سلمان فارسی و بنا بر قولی براء بن عازب در فتوحات دوران خلافت عثمان خبر داده اند.[۲۷۲]

موضع امام علی(ع) در قتل عثمان

بنابر منابع تاریخ اسلام، امام علی(ع) با قتل عثمان مخالف بود و برای جلوگیری از قتل او، دو فرزندش حسن و حسین(ع) و چند تن دیگر را به نگهبانی از خانه او مأمور کرد.[۲۷۳][۲۷۴] به نقل برخی منابع، او پس از اطلاع از قتل عثمان گریست و نگهبانان خانهٔ او را توبیخ کرد و گفت که هیچ توجیهی برای قتل عثمان وجود ندارد.[۲۷۵] سید جعفر مرتضی با توجه به قرائن تاریخی مانند مخالفت جدی حضرت علی(ع) با عملکرد عثمان و وجود اخبار معارض با این خبر، مانند رد پیشنهاد کمک امام حسن(ع) از سوی عثمان، این امر را بعید و غیر قابل قبول دانسته است. او با استدلال به فرموده امام علی(ع) مبنی بر خوشحال نشدن و ناراحت نشدن از قتل عثمان و همچنین سیره وی در برخورد با ظالمان و یاری مظلومان، به نقل از باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الإمام الحسن(ع) می گوید: این جریان بر فرض وقوع، به خاطر دفع تهمت از حسنین(ع) نسبت به شراکت در خون عثمان بوده است.[۲۷۶] سید مرتضی پس از تردید در فرستادن حسنین(ع) توسط امیرالمؤمنین(ع)، علت آن را جلوگیری از قتل عمدی او و رساندن آب و غذا به خانواده او می داند، نه جلوگیری از برکناری او از خلافت؛ چرا که عثمان به جهت کارهای ناروایش مستحق خلع از خلافت بود.[۲۷۷] پیش از قتل عثمان نیز امام علی(ع) بارها وساطت کرد و کمک هایی به او رساند؛ برای نمونه وقتی معترضان وی را محاصره کردند و آب را بر او بستند، امام علی(ع) آب و غذا به او رساند.[۲۷۸]

نخستین امام شیعیان

امام علی علیه السلام

زندگی
یوم الدار • شعب ابی طالب • لیلة المبیت • واقعه غدیر • سال شمار زندگی
میراث
نهج البلاغه • غرر الحکم • خطبه شقشقیه • خطبه بی الف • خطبه بی نقطه • حرم
فضائل
آیه ولایت • آیه اهل الذکر • آیه شراء • آیه اولی الامر • آیه تطهیر • آیه مباهله • آیه مودت • آیه صادقین • حدیث مدینه العلم • حدیث رایت • حدیث سفینه • حدیث کساء • خطبه غدیر • حدیث منزلت • حدیث یوم الدار • حدیث ولایت • سدالابواب • حدیث وصایت • صالح المؤمنین • حدیث تهنیت • ماجرای کسر اصنام
اصحاب
عمار بن یاسر • مالک اشتر • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد• عبیدالله بن ابی رافع • حجر بن عدی • دیگران

سید جعفر مرتضی با بیان اینکه امیرالمؤمنین(ع) خلافت عثمان را شرعی نمی دانست و از فساد عملکرد او کاملا آگاه بود و بارها او را نصیحت کرده بود، معتقد است که امام علی(ع) مخالف قتل او بود، زیرا می دانست این کار، دستاویزی برای فرصت طلبان و طمع کنندگان در خلافت می شود و به بهانه خون خواهی او فتنه ایجاد می کنند و تلاش علی بن ابی طالب بر آن بود که شورش کنندگان به برکناری عثمان از خلافت اکتفا کنند. پس اگر بر فرض، حسنین را فرستاده باشد، به منظور دفع تهمت از خود بوده است.[۲۷۹] و از حضرت منقول است که فرمود: به خدا قسم آنقدر از او دفاع کردم که بیم داشتم گناهکار محسوب شوم.[۲۸۰]

همچنین ببینید: ماجرای قتل عثمان

دوران حکومت

مقالهٔ اصلی: خلافت امام علی

پس از کشته شدن عثمان در سال ۳۵ قمری، جمعی از اصحاب نزد امام علی(ع) آمدند و گفتند: ما سزاوارتر از تو به خلافت کسی را نمی شناسیم؛ علی(ع) ابتدا خلافت را نپذیرفت و گفت: من وزیر شما باشم بهتر است تا امیر شما باشم. آنان گفتند: جز بیعت با تو چیزی نمی پذیریم. علی(ع) گفت که بیعت او در خفا نیست و باید در مسجد باشد.[۲۸۱] همه انصار جز چند نفر با علی(ع) بیعت کردند. مخالفان عبارت بودند از حسان بن ثابت، کعب بن مالک، مسلمة بن مخلد، محمد بن مسلمه و چند نفر دیگر که از یاران عثمان به شمار می آمدند؛ از جمله عبدالله بن عمر، زید بن ثابت، و اسامة بن زید.[۲۸۲] در این باره که چرا امام علی(ع) زیر بار بیعت با مردم نمی رفت، از یکی از خطبه های نهج البلاغه برمی آید که امام(ع)، جامعه موجود را فاسدتر از آن می دانست که او بتواند آن را رهبری کرده و معیارها و منویات خود را در آن به اجرا درآورد.[۲۸۳]

کارگزاران

مقالهٔ اصلی: فهرست اصحاب امام علی

حضرت علی(ع) پس از بیعت، عاملان خود را روانه نقاط مختلف اسلامی کرد، از جمله عثمان بن حنیف را به بصره، عمارة بن شهاب را به کوفه، عبیدالله بن عباس را به یمن، قیس بن سعد بن عباده را به مصر و سهل بن حنیف را به شام فرستاد. سهل بن حنیف در راه شام به تبوک رسید و در آنجا گفتگویی میان او و گروهی از مردم درگرفت و او را بازگرداندند.[۲۸۴] عبیدالله بن عباس چون به یمن رسید، یعلی بن منیه که از جانب عثمان، حکومت یمن را به عهده داشت، هرچه در بیت المال بود برداشت و به مکه رفت.[۲۸۵] عمارة بن شهاب، حاکم کوفه چون به زباله (جایی میان مدینه و کوفه) رسید، مردی به نام طلیحة بن خویلد که برای خون خواهی عثمان به راه افتاده بود، او را دید و چون دانست که برای حکومت کوفه آمده است، گفت: «بازگرد. مردم جز امیری که دارند کسی را نمی خواهند و اگر نپذیری، گردنت را خواهم زد»؛ بدین سبب بازگشت و علی(ع) چندی بعد به سفارش مالک اشتر، ابوموسی اشعری را در حکومت کوفه ابقا کرد.[۲۸۶]

جنگ ها

جنگ جمل (ناکثین)

مقالهٔ اصلی: جنگ جمل

جنگ جمل نخستین جنگ امام علی(ع) بود که میان وی و ناکثین رخ داد (نکث به معنی نقض و شکستن است و طلحه و زبیر و پیروانشان از آنجایی که در ابتدا با امام(ع) بیعت کرده و در نهایت پیمانشان را شکستند، آنها را ناکثین می نامند.)[۲۸۷] در جمادی الاخر سال ۳۶ق. رخ داد.[۲۸۸] طلحه و زبیر که نخست چشم به خلافت دوخته بودند[۲۸۹] چون ناکام ماندند و خلافت به امام علی(ع) رسید، انتظار داشتند که با وی در خلافت شریک شوند. آن دو از علی(ع) خواستند که حکومت بصره و کوفه را به آنان دهد، ولی امام آنان را شایسته این کار ندانست.[۲۹۰] از این رو، در حالی که آنها خود از متهمان به قتل عثمان بودند و در میان مردم کسی آزمندتر از طلحه به کشتن عثمان نبود،[۲۹۱] اما برای پیش برد مقاصد خود، با عایشه همراه شدند؛ در حالی که خود عایشه هنگام محاصره عثمان نه تنها هیچ کمکی بدو نکرده بود؛ بلکه معترضان به عثمان را جویندگان حق خوانده بود. ولی چون عایشه خبر بیعت مردم با علی(ع) را شنید، بلافاصله از کشته شدن عثمان به ستم، سخن سرکرد و در پی دادخواهی خون وی برآمد.[۲۹۲] عایشه پیش تر از امام علی(ع) کینه یا کینه هایی به دل داشت و از این رو، با طلحه و زبیر همراهی کرد.[۲۹۳] بنابراین، اینان لشکری سه هزار نفره را تشکیل دادند و به طرف بصره حرکت کردند.[۲۹۴] در این جنگ عایشه بر شتری نر سوار بود و از این رو، این جنگ، جمل، یعنی شتر، نام گرفت.[۲۹۵]

امام علی(ع) با رسیدن به بصره، بیش از پیش به نصیحت پیمان شکنان پرداخت تا از رخ دادن جنگ جلوگیری نماید. ولی نتیجه ای نگرفت و آنان جنگ را با کشتن یکی از یاران وی آغاز نمودند.[۲۹۶] زبیر قبل از شروع جنگ به خاطر حدیثی از پیامبر(ص) که امام علی(ع) آن را یادآوری کرد، از لشکر کناره گرفت. بنابر حدیث مذکور، پیامبر(ص) روزی به زبیر گفته بود تو به جنگ علی برمی خیزی. زبیر سرانجام در بیرون بصره توسط عمرو بن جرموز کشته شد.[۲۹۷] اصحاب جمل، پس از چند روز نبرد و دادن کشته بسیار، شکست خوردند. در این جنگ طلحه کشته شد[۲۹۸] و عایشه پس از جنگ، محترمانه به مدینه بازگردانده شد.[۲۹۹]

جنگ صفین (قاسطین)

مقالهٔ اصلی: جنگ صفین

جنگ صفین بین امام علی(ع) و قاسطین (معاویه و سپاهش)[۳۰۰] در صفر سال ۳۷ قمری در شام و در نزدیکی فرات در محلی به نام صفین رخ داد و پایان آن حکمیتی بود که در رمضان سال ۳۸ق صورت گرفت.[۳۰۱] معاویه هنگام محاصره عثمان با آنکه می توانست وی را یاری کند، کاری انجام نداد و می خواست او را به دمشق ببرد، تا در آنجا خود کارها را به دست گیرد. وی پس از کشته شدن عثمان، تلاش کرد تا برای اهالی شام، علی را کشنده عثمان معرفی کند. امام علی(ع) در آغاز کار به او نامه نوشت و از وی بیعت خواست. اما او بهانه آورد که نخست باید کشندگان عثمان را که نزد تو به سر می برند به من بسپاری تا آنان را قصاص کنم و اگر چنین کنی با تو بیعت خواهم کرد. امام پس از نامه نگاری و فرستادن نماینده ای نزد معاویه، چون دانست که معاویه سر جنگ دارد، لشکر خویش را به سوی شام به حرکت درآورد. از آن سو نیز معاویه با لشکر خویش حرکت کرد. هر دو لشکر در نزدیکی صفین جای گرفتند. امام علی(ع) می کوشید تا جایی که ممکن است کار به جنگ نکشد. لذا باز نامه نگاری هایی صورت گرفت؛ ولی نتیجه ای نداشت و سرانجام جنگ در سال ۳۶ق آغاز شد.[۳۰۲]

در آخرین حمله ای که ممکن بود به پیروزی سپاه علی(ع) بینجامد، معاویه با رایزنی عمرو بن عاص حیله ای به کار برد و دستور داد هر چه قرآن در اردوگاه دارند بر سر نیزه کنند و پیشاپیش سپاه علی روند و آنان را به حکم قرآن بخوانند. این حیله کارگر شد و گروهی از سپاه علی که از قاریان قرآن بودند، نزد او رفتند و گفتند: «ما را نمی رسد با این مردم بجنگیم، باید آنچه را می گویند بپذیریم» و هر چه علی گفت این مکری است که می خواهند با به کار بردن آن از جنگ برهند، سود نداد.[۳۰۳]

امام(ع) به ناچار ضمن نامه ای به معاویه با قید اینکه ما می دانیم تو اهل قرآن نیستی، پذیرفتن حکمیت قرآن را یادآور شد.[۳۰۴] قرار شد یک نفر از سپاه شام و یک نفر از سپاه عراق، درباره حکم قرآن در این باره اظهارنظر کنند. اهل شام، عمرو بن عاص را برگزیدند. اشعث و شماری دیگر از کسانی که بعدا در گروه خوارج درآمدند، ابوموسی اشعری را پیشنهاد کردند. اما امام علی(ع) ابن عباس و یا مالک اشتر را پیشنهاد کرد؛ ولی مورد قبول اشعث و یارانش قرار نگرفت؛ به این بهانه که اشتر عقیده به جنگ دارد و ابن عباس نیز نباید باشد، زیرا عمرو بن عاص از مضری هاست، طرف دیگر باید یمنی باشد.[۳۰۵] سرانجام عمرو بن عاص، ابوموسی اشعری را فریب داد و حکمیت را به نفع معاویه به پایان برد.[۳۰۶]

جنگ نهروان (مارقین)

مقالهٔ اصلی: جنگ نهروان

ماجرای حکمیت در جنگ صفین، به اعتراض و مخالفت عملی برخی از یاران امام علی(ع) منجر شد که به او گفتند: «چرا در کار خدا حکم قرار دادی؟». این در حالی بود که امام از ابتدا مخالف این امر بود و خود آنها او را به تحکیم وادار کرده بودند. در هر حال، آنها امام را تکفیر و لعن کردند.[۳۰۷]

این دسته که خوارج یا مارقین نامیده شدند، سرانجام دست به کشتن مردم گشودند. عبدالله بن خباب را که پدرش صحابی رسول خدا بود کشتند و شکم زن حامله او را پاره کردند.[۳۰۸] بدین طریق، امام ناچار به جنگ با آنان شد. وی قبل از جنگ عبدالله بن عباس را به گفتگو با آنان فرستاد ولی سودی نبخشید. سرانجام خودش به میان آنها رفت و با آنان گفتگو کرد. بسیاری از آنها پشیمان شدند و بسیاری نیز بر عقیده خویش باقی ماندند. سرانجام جنگ درگرفت و از خوارج، ۹ تن باقی ماندند و از یاران علی ۷ یا ۹ تن کشته شدند.[۳۰۹]

غارات

مقالهٔ اصلی: غارات

پس از جنگ نهروان، سپاهیان معاویة بن ابی سفیان حملاتی به مناطق تحت حکومت امام علی(ع) انجام دادند و به قتل و غارت مردم و طرفداران امام علی(ع) پرداختند.[۳۱۰] هدف از این حملات که به غارات مشهور شد، ایجاد هراس در میان هواداران امام علی(ع) و همچنین تحکیم پایه های حاکمیت معاویه دانسته شده است.[۳۱۱] برخی مورخان این نبردها را هفت مورد[۳۱۲] و برخی دیگر بیش از ده مورد دانسته اند.[۳۱۳]

حمله و غارت های سپاه معاویه، شهرها و مناطقی چون مصر، یمن، مکه، مدینه، بصره، مدائن، حجاز و حتی تا نزدیک کوفه ادامه داشت.[۳۱۴] این حملات به گونه ای طراحی شده بود که پراکنده و ناگهانی باشد و عکس العمل سریع سپاهیان امام علی(ع) نیز کارساز نباشد.[۳۱۵]

برخی از این حملات توسط سپاهیان امام علی(ع) دفع شد[۳۱۶] و در برخی نیز سپاه شام پیش از رسیدن سپاه امام علی(ع)، به شام فرار کردند.[۳۱۷] امام علی(ع) در این دوره، از نافرمانی کوفیان گلایه کرد و آن ها را مورد سرزنش قرار داد.[۳۱۸]

شهادت

پرونده:Shahadat emam ali.jpg

تابلوی شهادت امام علی(ع) اثر احسان افشار

امام علی(ع) در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ قمری در مسجد کوفه در حال سجده،[۳۱۹] به دست ابن ملجم مرادی ضربت شمشیر خورد و دو روز بعد در ۲۱ رمضان به شهادت رسید و مخفیانه دفن شد.[۳۲۰][۳۲۱] ضربت خوردن علی بن ابی طالب، در شرایطی رخ داد که پس از جنگ نهروان، وی می کوشید مردم عراق را برای جنگ دوباره با معاویه بسیج کند، اما تنها تعداد اندکی حاضر به یاری او شدند. در این حال، معاویه با آگاهی از اوضاع عراق، به نواحی مختلف حکومت امام علی(ع) در جزیرة العرب و عراق حمله کرد.[۳۲۲] بنابر منابع تاریخی، سه تن از خوارج برای کشتن سه نفر یعنی امام علی(ع)، معاویه و عمرو بن عاص توافق کردند. ابن ملجم مرادی مامور قتل علی(ع) شد.[۳۲۳]

امام اول شیعیان پس از شهادت، چنان که خود وصیت کرده بود،[۳۲۴] توسط امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، محمد بن حنفیه و با همراهی عبدالله بن جعفر، شبانه و مخفیانه در نجف کنونی (غریین در آن زمان) به خاک سپرده و قبرش مخفی شد.[۳۲۵] مخفی کردن قبر امام علی(ع) به دلیل جلوگیری از نبش قبر و بی حرمتی توسط بنی امیه و خوارج دانسته شده است.[۳۲۶] امام صادق(ع) در زمان حکومت عباسیان، محل دفن امام علی(ع) را در نجف آشکار کرد.[۳۲۷]

بر اساس روایات، امام علی(ع) درباره چگونگی غسل، کفن، نماز و تدفین خود، سفارش هایی به فرزندانش کرد.[۳۲۸] او همچنین از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) خواست تا اگر بر اثر ضربت ابن ملجم درگذشت، برای قصاص تنها یک ضربت به او بزنند.[۳۲۹] علی بن ابی طالب(ع) همچنین ضمن تأکید بر توجه به قرآن، نماز، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد در راه خدا و خالی نگذاشتن خانه خدا، فرزندان خود را به ترس از خدا، نظم در کارها و آشتی با یکدیگر توصیه کرد و از آنها خواست به حقوق یتیمان و همسایگان توجه کنند. در این وصیت نامه که امام مخاطبش امام حسن وامام حسین و تمام فرزندان وخاندان وکسانی است که تا قیامت این وصیت به آنها می رسد پس از سفارش به رعایت تقوای الهی و پرهیز از دنیا گرایی و حق محوری وانجام کارها به امید دریافت پاد اش الهی، توصیه امام پس از این امور دشمنی و خصومت با ظالم و حمایت ویاری کردن مظلوم است. [۳۳۰]

آرامگاه

مقالهٔ اصلی: حرم امام علی(ع)

ضریح حرم امام علی(ع)

امام علی(ع) در سال ۴۰ هجری به شهادت رسید و بنا به وصیتش مخفیانه دفن شد.[۳۳۱] مخفی بودن قبر امام علی(ع) تا حدود یک قرن ادامه داشت. بعد از افول قدرت امویان، سبب اختفای قبر حضرت علی(ع) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر او فراهم شد.[۳۳۲] همگان در این نکته اتفاق نظر دارند که امام صادق(ع) قبر امام علی(ع) را آشکار ساخت.[۳۳۳] با این حال زمان دقیق آشکار شدن قبر او برای شیعیان مشخص نیست.[۳۳۴] برخی آشکار شدن قبر امام علی(ع) توسط امام صادق(ع) را در زمان سفاح، اولین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۱ق تا ۱۳۶ق) [۳۳۵] و برخی نیز در زمان منصور [۳۳۶] دومین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۶-۱۵۸) دانسته اند.

فضایل

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را
که به ماسوا فکندی همه سایه هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین
به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند
چو علی گرفته باشد سر چشمه بقا را
مگر ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ
به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را
برو ای گدای مسکین در خانه علی زن
که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر تست اکنون به اسیر کن مدارا
بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب
که علم کند به عالم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان
چو علی که می تواند که بسر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت
متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
به دو چشم خون فشانم هله ای نسیم رحمت
که ز کوی او غباری به من آر توتیا را
به امید آنکه شاید برسد به خاک پایت
چه پیام ها سپردم همه سوز دل صبا را
چو تویی قضای گردان به دعای مستمندان
که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را
چه زنم چو نای هر دم ز نوای شوق او دم
که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنائی بنوازد آشنا را»
ز نوای مرغ یاحق بشنو که در دل شب
غم دل به دوست گفتن چه خوشست شهریارا

دیوان شهریار

مقالهٔ اصلی: فضائل امام علی(ع)

فضایل امام علی(ع) به آیات، روایات و حوادثی اشاره دارد که در آنها فضایل، صفات و ویژگی های امام علی(ع) نخستین امام شیعیان بیان شده است.[۳۳۷] ابن ابی الحدید از علمای اهل سنت در قرن ۷ق معتقد است که امام علی(ع) سررشته تمام فضیلت ها است و به همین خاطر هر فرقه و گروهی خود را به او منتسب می کند[۳۳۸] و همچنین منشأ علومی چون علم کلام، فقه، تفسیر، قرائت، نحو، فصاحت و بلاغت علی(ع) است.[۳۳۹] گفته شده همه سلسله های صوفیه اجازه نامه مشایخ خود را از طریق علی(ع) به پیامبر می رسانند.[۳۴۰]

برپایه روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده فضائل امام علی(ع) به جهت کثرتشان قابل شمارش نیستند.[۳۴۱] شافعی سومین فقیه از فقهای چهارگانه اهل سنت در زمانی به امام علی(ع) اظهار مودت و موالات می کرد که بزرگداشت علویان و بیان مناقب آنان گناهی نابخشودنی و موجب تعقیب و محاکمه و مجازات بود.[۳۴۲] با این حال شافعی در مورد امام علی(ع) چنین سروده است:

«إنا عبید لفتی أنزل فیه هل أتی
إلی متی أکتمه؟ إلی متی؟ إلی متی؟[۳۴۳]

از احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی، نقل شده که آن مقدار که برای علی بن ابی طالب فضایل آمده، برای هیچ یک از صحابه نقل نشده است.[۳۴۴] فضائل امام علی(ع) دو دسته اند: فضائل اختصاصی و فضائل مشترک با دیگر اهل بیت: آیه ولایت، آیه شراء، آیه انفاق، حدیث غدیر، حدیث طیر، حدیث منزلت، مولود کعبه و خاتم بخشی از فضائل اختصاصی او به شمار می آیند. آیه تطهیر، آیه اهل الذکر، آیه مودت و حدیث ثقلین هم از فضایل مشترک او با دیگر اهل بیت است.

همچنین فضایل امام علی(ع) به اعتبار اینکه در قرآن یا روایات آمده اند به فضایل قرآنی و روایی تقسیم می شوند. ابن عباس نزول بیش از ۳۰۰ آیه قرآن را درباره علی(ع) دانسته است.[۳۴۵]

امامت و ولایت

مقالهٔ اصلی: ولایت امام علی(ع)

به گفته سید کاظم طباطبایی نژاد در دانشنامه امام علی(ع) تصریح و نص پیامبر(ص) بر ولایت علی بن ابی طالب(ع) چنان گسترده و روشن است که هیچ تردیدی را برنمی تابد و بررسی سخنان پیامبر دراین باره نشان می دهد که بزرگ ترین دل مشغولی ایشان، مسئله امامت و رهبری پس از خود بوده است.[۳۴۶] اقدامات پیامبر در این مسیر، از نخستین دعوت علنی با معرفی امام علی(ع) به عنوان خلیفه و جانشین بعد از خود[۳۴۷] آغاز شد و تا آخرین روزهای زندگانی ایشان، در راه بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذی الحجه در غدیر خم [۳۴۸] و همچنین لحظات آخر عمر ایشان که دوات و قلمی درخواست کرد تا وصیتی بنویسد که مسلمانان پس از وی گمراه نشوند،[۳۴۹] ادامه یافت.

دلایل امامت امام علی(ع)، گاه به صراحت حاکی از امامت و ولایت وی پس از پیامبر است، و گاه بدون اشاره به امامت و ولایت وی، نشانگر فضایل علی بن ابیطالب(ع) است.[۳۵۰] برخی از دلایل نوع اول عبارتند از: آیه ولایت که مفسران ، شأن نزول آن را ماجرای خاتم بخشی حضرت علی دانسته اند که در حال رکوع، انگشتر خود را به شخص فقیری بخشید؛[۳۵۱] آیه تبلیغ و اکمال که در جریان واقعه غدیر نازل شده و در پی آن، پیامبر حدیث غدیر را برای مردم بیان کرد؛ حدیث غدیر که مهمترین استدلال شیعیان بر امامت امیرالمؤمنین(ع) است. واقعه غدیر در آخرین سال عمر پیامبر(ص) اتفاق افتاد، و مردم و خصوصا عمر و أبوبکر، جانشینی علی(ع) را در آن روز به وی تبریک گفتند.[۳۵۲]

برخی از آیات و احادیثی که دلیلی برای امامت و ولایت امام علی(ع) تلقی شده و در عین حال، صراحتا به امامت وی اشاره ندارند و نشانگر فضایل علی(ع) هستند، عبارتند از: آیه تطهیر [۳۵۳] آیه مباهله،[۳۵۴] آیه صادقین،[۳۵۵] آیه خیر البریه،[۳۵۶] آیه اهل الذکر،[۳۵۷] آیه شراء،[۳۵۸] آیه نجوا،[۳۵۹] آیه صالح المؤمنین،[۳۶۰] حدیث ثقلین،[۳۶۱] حدیث مدینه العلم،[۳۶۲] حدیث رایت،[۳۶۳] حدیث کسا،[۳۶۴] حدیث وصایت،[۳۶۵] حدیث یوم الدار،[۳۶۶] حدیث طیر،[۳۶۷] حدیث مؤاخاة،[۳۶۸] حدیث منزلت،[۳۶۹] حدیث ولایت،[۳۷۰] حدیث سفینه،[۳۷۱] حدیث سد الابواب.[۳۷۲].

سیره علوی

مقالهٔ اصلی: سیره علوی

سیره عبادی

تابلوی پناه (یتیم نوازی امام علی(ع) اثر استاد فرشچیان)

اخلاص

از دید امام علی(ع)، گفتار و رفتار بی اخلاص، هیچ ارزش و اعتباری ندارد.[۳۷۳] برخورد حضرت علی با عمرو بن عبدود در جنگ احزاب یکی از نمونه های اخلاص ایشان است؛ پس از آنکه علی(ع) بر عمرو دست یافت، عمرو به سوی امام آب دهان انداخت. امام برای آنکه از روی خشم عمرو را نکشته باشد، او را رها کرد و پس از آنکه خشمش فرونشست، برگشت و او را کشت.[۳۷۴]

نماز

در سیره عبادی علی(ع) نماز اهمیت ویژه ای دارد؛ تا آنجا که وی پیشتازی خود در اقامه نماز در کنار پیامبر را از امتیازات خویش دانسته است.[۳۷۵] نمازهای حضرت علی بسیار طولانی بود[۳۷۶] و به نماز شب اهتمام داشت.[۳۷۷]امام صادق(ع) در روایتی می فرماید که امام علی(ع) در آخر عمرش در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می گزارد. [۳۷۸]

سیره خانوادگی

شیوه همسرداری

امام علی در مورد رابطه خود با همسرش حضرت زهرا(س) می گوید: «به خدا سوگند! هیچ گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرپیچی ننمود و هر گاه به او نگاه می کردم همه ناراحتی ها و اندوه ها و غم هایم را از یاد می بردم».[۳۷۹] علی(ع) در کارهای خانه به فاطمه کمک می کرد.[۳۸۰]

رفتار با فرزندان

بنابر آنچه از امام علی نقل شده، فرزندان حقوقی دارند که باید رعایت شود. وی می فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که بر او نامی نیک بگذارد. ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد …».[۳۸۱] وی در مورد چگونگی تربیت کودکان فرمود: «هر کس کودکی دارد، کودکی کند».[۳۸۲] سفارش امام علی(ع) به والدین این بوده که در تربیت فرزندان، موقعیت زمانی کودکان و فاصله میان دو نسل را در نظر داشته باشند.[۳۸۳]

رفتار با خویشاوندان

از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر وی هیچ کس از خویشان و بستگان خود بی نیاز نیست که از وی با زبان و دست دفاع کند. خویشاوندان بزرگ ترین گروه از مردم هستند که از انسان پشتیبانی می کنند و ناراحتی او را از بین می برند و هنگامی که حادثه ای برای شخص پیش آید، آنها پرعاطفه ترین مردم اند.[۳۸۴]

سیره حکومتی

ابونوار کرباس فروش می گوید:

«علی بن ابی طالب به همراه برده اش نزد من آمد و دو پیراهن کرباس خرید. سپس به برده اش گفت: «هر کدام را می خواهی بردار»؛ برده یکی را برداشت. سپس علی پیراهن دیگر را برداشت و پوشید.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۱۲۹.

عدالت

امام علی(ع) در نخستین روزهای خلافتش، در برابر سنت خلفا -که بیت المال را بر اساس سوابق افراد در جنگ های صدر اسلام و یا سبقت در ایمان و مانند آن تقسیم می کردند- ایستاد و این عدم مساوات در تقسیم بیت المال را خلاف دستور قرآن برشمرد.[۳۸۵] وی عمار یاسر و ابوالهیثم بن تیهان را مسئول بیت المال کرد و به آنها کتبا دستور داد که عرب و عجم و هر مسلمان از هر تیره و تبار که باشد، در سهم بیت المال یکسان اند.[۳۸۶] همچنین وقتی خلافت را به دست گرفت، تمام زمین هایی را که عثمان به افراد مختلف واگذار نموده بود، مال خدا خواند و دستور بازگرداندن آنها به بیت المال را صادر نمود.[۳۸۷]

اقامه حق و دفع باطل

نگاه امام علی(ع) به حکومت به عنوان ابزاری برای اقامه حق و دفع باطل بود وا گر این هدف مهم و مقدس در پرتو حکومت برایش میسر نمی شد هیچ دلبستگی به حکومت نداشت وچنین حکومتی کمترین ارزش را نیز برایش نداشت ابن عباس نقل می کند که در منزل «ذی قار» بر امیرمؤمنان وارد شدم در حالی که مشغول وصله نمودن کفش خود بود!به من فرمود: «قیمت این کفش چقدر است؟» گفتم: «بهایی ندارد!» فرمود: «به خدا سوگند همین کفش بی ارزش برایم از حکومت بر شما محبوب تر است، مگر این که با این حکومت حقی را بپا دارم و یا باطلی را دفع نمایم» [۳۸۸]

رفتار با دوستان و خویشاوندان در بیت المال

علی(ع) در بیت المال سخت گیری می کرد، چنانچه وقتی دخترش گردنبند مرواریدی را از علی بن ابی رافع، کلیددار بیت المال، به صورت امانت گرفت، هم دخترش و هم علی بن ابی رافع را به شدت بازخواست کرد.[۳۸۹] در جریان دیگری نیز به یکی از یارانش که درخواست مالی خاص از وی کرده بود، تذکر داده و او را از درخواستی بیش از حق خود منع نمود.[۳۹۰]

سخت گیری در اجرای دین و قانون

امام علی(ع) در کار دین، اجرای دقیق قانون و شیوه صحیح حکومت داری، بسیار جدی و بی اغماض بود و همین عامل او را برای برخی تحمل ناپذیر کرده بود. وی در این راه حتی به نزدیک ترین یاران خویش نیز سخت گیری می کرد؛ مثلا در جریانی به قنبر دستور داد که مردی را حد بزند. قنبر تحت تأثیر احساسات، سه تازیانه اضافه زد. علی(ع) آن مرد را وادار کرد به جبران آن سه تازیانه، قنبر را تازیانه بزند.[۳۹۱] همچنین در نهج البلاغه آمده است که یکی از توانگران بصره، عثمان بن حنیف، فرماندار بصره را مهمان کرد و غذاهای رنگارنگ در سفره گذاشت و نیازمندان به آن ضیافت راه نداشتند. وقتی گزارش این ضیافت به گوش علی(ع) رسید، فورا نامه ای به عثمان بن حنیف نوشت و او را به خاطر رفتن به چنین محفلی سرزنش کرده و او را به پیروی از راه و روش زاهدانه خویش دعوت نمود.

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: نامه امیرالمؤمنین به عثمان بن حنیف [۳۹۲]

حقوق متقابل مردم و حاکم

از نظر امام علی(ع) حق زمامدار بر مردم و حق مردم بر زمامدار بزرگ ترین حقی است که خداوند قرار داده و کاملا دوسویه است[۳۹۳] و رعایت حقوق متقابل زمامدار و مردم ثمرات فراوانی دارد؛ از جمله عزت یافتن حق، استوار شدن پایه های دین، آشکار شدن نشانه های عدالت و اجرا شدن سنت های پیامبر اسلام(ص)[۳۹۳] امام علی(ع) برای شخصیت و حقوق مردم ارزش بسیاری قائل بود و این امر در نامه هایی که به مأموران دولتی فرستاده، کاملا آشکار است. در دستورالعملی که برای مأمورین جمع آوری خراج نوشته است، آنان را به رفتار عادلانه و منصفانه و صبر و حوصله در برخورد با مردم سفارش کرده است.[۳۹۴] همچنین هنگامی که امام علی(ع) مالک اشتر را به استانداری مصر منصوب کرد، او را به مهربانی و خوش رفتاری با همه مردم، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، و برخورد انسانی با آنان دعوت نمود.[۳۹۵]امام علی(ع) در یکی از سخنانش محورهای اصلی حقوق متقابل مردم و حاکم را اینگونه بیان کرده است:ای مردم! مرا بر شما، و شما را بر من حقی است، اما حق شما آن است که از خیر خواهی شما دریغ نورزم و بیت المال شما را در راه شما صرف کنم، و شما را تعلیم دهم تا از جهل و نادانی نجات یابید و تربیتتان کنم، تا فرا گیرید.و اما حق من بر شما این است که در بیعت خویش با من وفادار باشید و در آشکار و نهان خیرخواهی را از دست ندهید. هر وقت شما را بخوانم اجابت نمایید و هر گاه فرمان دادم اطاعت کنید. [۳۹۶]

برخورد با متملقان و چاپلوسان

از آنجا که هدف امیرالمؤمنین(ع) از حکومت اقامه حق و دفع باطل و گسترش عدالت بود. در برابر هر عاملی که این هدف را تهدید کرد ایستادگی نمود. او به هیچ وجه اجازه نداد که متملقان بتوانند با ادبیات تملق آلودشان مسر درست حکومت علوی را به انحراف بکشانند.و تصریح می کرد که اصلا چنین ادبیاتی را دوست ندارد. یکبار پس از خطبه ای که حضرت در باره حقوق متقابل حاکم و مردم ایراد کرد یکی ازاصحابش با سخنانی طولانی اعلام آمادگی و اظهار تسلیم و فرمانبرداری کرد امام علی(ع) در پاسخش فرمود: سزاوار است آن کس که جلال خداوند در نظرش بزرگ و مقام او در قلبش پر عظمت است همه چیز- به خاطر آن عظمت- جز خداوند در نظرش کوچک جلوه کند. امام(ع) درادامه سخنش افزود: بدانید از بدترین حالات زمامداران در پیشگاه صالحان این است که گمان برده شود آنها فریفته تفاخر گشته و کارشان شکل برتری جویی به خود گرفته، من از این ناراحتم که حتی به ذهن شما خطور کند که مدح و ستایش را دوست دارم؛ از شنیدن آن لذت می برم. من- بحمد الله- چنین نیستم و اگر (فرضا) دوست هم می داشتم، به خاطر خضوع در برابر ذات پر عظمت و کبریایی خدا- که از همه کس به ثنا و ستایش سزاوارتر است- آن را ترک گفتم.امام(ع) سخنش را این گونه ادامه داد: گاهی مردم ستودن افراد را به خاطر مجاهده ها و تلاش هایشان لازم می شمرند (و این برای مردم بی عیب است، اما من از شما می خواهم) مرا با سخنان جالب خود نستایید (و این که می بینید در راه اجرای فرمان خداوند تلاش می کنم) برای این است که می خواهم خود را از مسؤولیت حقوقی که بر گردنم هست خارج سازم؛ حقوقی که خداوند و شما بر گردنم دارید و هنوز کاملا از انجام آنها فراغت نیافته ام و واجباتی که به جای نیاورده و باید به مرحله اجرا گذارم[۳۹۷]

سیره اقتصادی

تشویق به کار

در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می کرد، زمین را آماده می کرد، درخت خرما می کاشت، آبیاری می کرد و همه این ها را خود انجام می داد.[۳۹۸] از دیدگاه امام علی(ع) ارزش حرکت برای جهاد در راه خدا، بیشتر از ارزش تلاش در راه کسب روزی برای خانواده نیست.[۳۹۹]در روایتی از امام صادق(ع) است که امام علی(ع) هزار برده را با تلاش و کار و دسترنج خویش آزاد کرد. [۴۰۰]

گفته ها و نوشته ها

سخنان امام علی(ع)

در زمان حیات امام علی(ع)، مردم سخنان، خطبه ها و برخی از اشعار وی را به خاطر سپردند و سینه به سینه نقل کردند و بعدها برخی از عالمان مسلمان، چه شیعه و چه سنی، به گردآوری آنها اقدام نموده و مجموعه هایی از این گفتارها را به صورت کتاب درآوردند.[۴۰۱]

نهج البلاغه

تصویری از نسخه قدیمی نهج البلاغه نگاشته شده در سال ۵۴۴ق.

مشهورترین اثر گردآوری شده از سخنان و نوشته های امام علی(ع)، کتاب نهج البلاغه است که سید رضی از علمای قرن چهارم هجری آنها را جمع آوری کرده است. نهج البلاغه، پس از قرآن، مقدس ترین متن دینی شیعه و برجسته ترین متن ادبی عرب است.[۴۰۲] این کتاب در سه بخش خطبه ها و نامه ها و گزیده ای از سخنان کوتاه امام علی(ع) است که در موقعیت های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته شده است:

۱- خطبه ها، شامل ۲۳۹ خطبه است.
۲- نامه ها، شامل ۷۹ نامه است و تقریبا تمام آنها در زمان خلافت نوشته شده اند.
۳- کلمات قصار یا قصار الحکم، شامل ۴۸۰ کلام است.

برخی از شرح های نهج البلاغه، عبارتند از: شرح ابن میثم بحرانی، شرح ابن ابی الحدید معتزلی، شرح محمد عبده، شرح محمدتقی جعفری، شرح فخر رازی، منهاج البراعه خویی و شرح نهج البلاغه از محمدباقر نواب لاهیجانی.[۴۰۳] با توجه به اینکه «نهج البلاغه»، برگزیده سخنان امام(ع) است و نه همه آنها، از این رو، برخی از محققان در پی گردآوری همه سخنان وی برآمده اند که این کتاب ها اصطلاحا مستدرکات نهج البلاغه نامیده می شوند.

غرر الحکم و درر الکلم

غرر الحکم و درر الکلم به همت عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، از علمای قرن پنجم هجری جمع آوری شده است. در غرر الحکم بیش از ده هزار سخن از امام(ع) به صورت الفبایی در موضوعات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، گرد آمده است.[۴۰۴]

دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم

دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم، توسط قاضی قضاعی جمع آوری شده است. او از علمای شافعی قرن ۵ قمری است و در میان اهل حدیث دارای اعتبار است. برخی او را شیعه قلمداد کرده اند.[۴۰۵] کتاب دستور معالم الحکم در ۹ باب نوشته شده است؛ حکمت های سودمند امام علی(ع)، سرزنش دنیا و بی میلی به آن، موعظه ها، وصیت ها و نواهی، پاسخ به پرسش ها، کلام غریب، سخنان نادر، دعاها و مناجات، و شعری که از امام علی(ع) نقل شده است.[۴۰۶]

برخی دیگر از تألیفاتی که کلام امام علی(ع) در آنها گرد آمده است، عبارتند از:

نثر اللآلی، نوشته ابوعلی فضل بن حسن طبرسی

مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، انتخاب جاحظ، شرح رشید وطواط

قلائد الحکم و فرائد الکلم، گردآوری شده توسط قاضی ابویوسف یعقوب بن سلیمان اسفراینی

امثال الامام علی بن ابی طالب، سخنان و نامه های امام علی(ع) در کتاب صفین، نوشته نصر بن مزاحم.

دیوان اشعار

مقالهٔ اصلی: دیوان امام علی(ع)

اشعار منسوب به امام علی(ع) در یک دیوان گردآوری شده که بارها توسط ناشران مختلف منتشر شده است.[۴۰۷]

مکتوبات

در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت، به نوشته هایی از امام علی(ع) اشاره شده است:

جفر و جامعه

جفر و جامعه، عنوان دو کتاب حدیثی به املای پیامبر اکرم(ص) و نگارش حضرت علی(ع) است.[۴۰۸] این دو کتاب از ودایع امامت و از منابع علم امام به شمار آمده است.[۴۰۹] محتوای کتاب جفر، ذکر حوادث آینده تا روز قیامت است .[۴۱۰] بنا بر روایتی از امام کاظم(ع)، جز نبی و وصی نبی ، کسی نمی تواند در آن بنگرد و نگریستن در آن از امتیازات اوصیای پیامبر(ص) است .[۴۱۱] کتاب جامعه نیز دربردارنده اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت و تأویل همه آیات و همچنین نام اوصیا از خاندان پیامبر(ص) است و آنچه بر آنها می گذرد. کتاب جامعه را افرادی دیده اند.[۴۱۲]

مصحف امام علی(ع)

مصحف علی یا مصحف امام علی(ع)، نخستین نسخه جمع آوری شده قرآن است که پس از درگذشت پیامبر (ص)، توسط امام علی(ع) آماده شد.[۴۱۳] این مصحف امروزه در دسترس نیست و بنابر روایات، به دستخط امام علی(ع) و بر اساس ترتیب نزول سوره ها گردآوری شده بود. بر اساس برخی روایات، شأن نزول آیات و همچنین آیات ناسخ و منسوخ، در حاشیه این مصحف آمده بود.[۴۱۴] به باور شیعیان، مصحف امام علی(ع) در دست ائمه معصوم بوده و هم اکنون نزد امام دوازدهم است.[۴۱۵]

مصحف فاطمه (س)

مصحف فاطمه(س)، کتابی است که فرشته الهی، مطالب آن را برای حضرت فاطمه(س) بیان کرده و امام علی(ع) آنها را نوشته است.[۴۱۶] مطالب این کتاب، شامل جایگاه پیامبر(ص) در بهشت و اخبار و رویدادهای آینده است.[۴۱۷] این کتاب نزد امامان شیعه بوده و بین آنان دست به دست می شده است و دیگران بدین کتاب دسترسی نداشته و ندارند. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.[۴۱۸]

اصحاب

مقالهٔ اصلی: فهرست اصحاب امام علی

سلمان فارسی از برترین یاران پیامبر(ص) و امام علی(ع) است. احادیث فراوانی از معصومین(ع) درباره وی رسیده است؛[۴۱۹] از جمله اینکه رسول خدا(ص) فرمود: «سلمان از ما اهل بیت است».[۴۲۰]

جندب بن جناده، مشهور به ابوذر غفاری، چهارمین شخصی است که به پیامبر(ص) ایمان آورد.[۴۲۱] وی در دفاع از حق امام علی(ع)، در آغاز از بیعت با ابوبکر سر باز زد.[۴۲۲]

مقداد بن عمرو، از جمله هفت نفری است که در ابتدای بعثت رسول خدا(ص) به او ایمان آورد و مسلمان شد. پس از رحلت رسول خدا(ص) مقداد از جمله کسانی بود که با ابوبکر بیعت نکرد و در طول ۲۵ سال سکوت امام علی(ع)، همواره همراه وی بوده است.[۴۲۳]

عمار یاسر از اولین کسانی است که به پیامبر(ص) ایمان آورد و همراه اولین گروه از مسلمانان به حبشه هجرت کرد و پس از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه، به او پیوست. عمار پس از رحلت پیامبر(ص) همچنان در راه دفاع از اهل بیت و امام علی(ع) استوار ماند و در دوران حکومت عمر بن خطاب، مدتی امارت کوفه را عهده دار بود؛ ولی چون فرد عادل و ساده زیستی بود، عده ای زمینه برکناری او را فراهم آوردند. وی سپس به مدینه برگشت و در کنار علی(ع) ماند و از او بهره برد.[۴۲۴]

مالک بن حارث عبد یغوث نخعی، مشهور به مالک اشتر نخعی، در یمن به دنیا آمد و اولین کسی بود که با امام علی(ع) بیعت کرد. در جنگ های جمل، صفین و نهروان از فرماندهان علی(ع) بود.[۴۲۵]

عبدالله بن عباس، معروف به ابن عباس، پسرعموی پیامبر(ص) و امام علی(ع) است. او احادیث بسیاری از پیامبر(ص) نقل کرده است.[۴۲۶] ابن عباس در دوران خلفا، همواره علی(ع) را شایسته مقام خلافت می دانست و در دوران حکومت امام علی(ع) در جنگ های جمل، صفین و نهروان حاضر بود و از طرف امام علی(ع) استاندار بصره بود.[۴۲۷]

ابوالهیثم بن تیهان، از نخستین افراد از انصار که اسلام آوردند[۴۲۸]؛ وی یکی از ۱۲ نفری بود که در زمان ابوبکر بر حق خلافت امام علی(ع) و اینکه پیامبر او را به جانشینی خود برگزید شهادت دادند.[۴۲۹] او در صفین پس از شهادت عمار به شهادت رسید[۴۳۰] و از کسانی است که امام علی(ع) به خاطر از دست دادن شان ابراز تأسف کرد و فرمود: أین عمار؟ أین ابن تیهان؟ …[۴۳۱]

صعصعه بن صوحان، او در زمان پیامبر مسلمان شد اما آن حضرت را ندید.[۴۳۲] وی در جنگ های سه گانه جمل، صفین و نهروان حضور داشت. امام علی(ع) او را سخنرانی زبردست،[۴۳۳] و معاویه زبان او را آهنین توصیف کرده اند.[۴۳۴] او از سخنوری خود در دفاع از امام علی(ع) استفاده می کرد.[۴۳۵]

کمیل بن زیاد، از تابعین اصحاب رسول خدا(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) و امام حسن(ع) بود.[۴۳۶] او از جمله شیعیانی است که در روزهای اول خلافت حضرت علی(ع) با او بیعت کرد و در جنگ های امام علی(ع) علیه دشمنان جنگید.[۴۳۷]

محمد بن ابی بکر، فرزند خلیفه اول در سال دهم هجری به دنیا آمد. او از اصحاب خاص امام علی(ع) بود که اعتقاد داشت خلفای پیشین، حق علی(ع) را پایمال کرده و معتقد بود کسی سزاوارتر از علی بن ابی طالب برای احراز مقام خلافت نیست.[۴۳۸] محمد در دوران خلافت امام علی(ع) در جنگ های جمل، صفین امام علی(ع) را یاری کرد. او در رمضان سال ۳۶ هجری حاکم مصر شد و در صفر سال ۳۸ هجری توسط سپاه معاویه کشته شد.[۴۳۹]