زندگینامه <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت امام جعفر صادق سلام الله علیه" class="text info">حضرت امام جعفر صادق سلام الله علیه</a>

امام جعفرصادق علیه السلام

ششمین امام شیعیان دوازده امامی

آرامگاه امام صادق در بقیع
نام | جعفر
نسب | بنی هاشم • قریش
کنیه | ابوعبدالله
لقب | صادق • صادقین • شیخ الائمه
زادروز | ۱۷ ربیع الاول ۸۳ق/۲۰ آوریل ۷۰۲م
زادگاه | مدینه
شهادت | ۲۵ شوال ۱۴۸ق/۱۴ دسامبر ۷۶۵م
قاتل | منصور عباسی
محل شهادت | مدینه
محل دفن | بقیع
آرامگاه | بقیع
طول عمر | ۶۵ سال
والدین | امام محمد باقر علیه السلام • ام فروه
همسران | حمیده • فاطمه
فرزندان | اسماعیل • عبدالله • ام فروه • موسی(ع) • اسحاق • محمد • عباس • علی • اسماء • فاطمه
آغاز امامت | ۷ ذی الحجه ۱۱۴ق/۲۸ ژانویه ۷۳۳م
پس از | امام محمد باقر
پیش از | امام موسی کاظم
مدت امامت | ۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق)
نقش | رئیس مذهب جعفری
حوادث | آتش زدن خانه امام صادق(ع) • ظهور فرقه خطابیه
یاران برجسته | زرارة • محمد بن مسلم • برید بن معاویه • جمیل بن دراج • عبدالله بن بکیر و...
حاکمان هم عصر | هشام بن عبدالملک • ولید بن یزید • سفاح • منصور دوانیقی
احادیث مشهور | حدیث جنود عقل و جهل • مقبوله عُمَر بن حَنظَله • حدیث عِنوان بَصری • دعای ندبه • دعای عهد • دعای یا علی یا عظیم • زیارت اربعین • زیارت وارث...
آثار مرتبط | الامام الصادق و المذاهب الاربعة • زندگانی امام صادق • پیشوای صادق • سریال امام الفقهاء...
وابسته | سازمان وکالت • بزیغیه
امامان شیعه
امام علی • امام حسن مجتبی • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام حسن عسکری • امام مهدی

جعفر بن محمد معروف به امام جعفر صادق(ع) (۸۳-۱۴۸ق) ششمین امام شیعیان دوازده امامی بعد از پدرش امام باقر(ع) است. وی به مدت ۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت که با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه نخست عباسی سفاح و منصور دوانیقی هم زمان بود. امام صادق(ع) به جهت ضعف حکومت اموی، فعالیت علمی بسیار بیشتری نسبت به دیگر امامان شیعه داشت. شمار شاگردان و راویان او را ۴۰۰۰ نفر دانسته اند. بیشتر روایات اهل بیت(ع)، از امام صادق(ع) است و از این رو مذهب شیعه امامیه را مذهب جعفری نیز می خوانند.
امام صادق(ع) در میان پیشوایان فقهی اهل سنت نیز جایگاه بالایی دارد. ابوحنیفه و مالک بن اَنَس از او روایت کرده اند. ابوحنیفه او را عالم ترین فرد در میان مسلمانان دانسته است.

امام صادق(ع) با وجود ضعف حکومت اموی و درخواست شیعیان، برضد حکومت قیام نکرد. او درخواست های ابومسلم خراسانی و ابوسلمه خلال را برای برعهده گرفتن خلافت رد کرد. امام صادق(ع) در قیام عمویش زید بن علی شرکت نکرد و شیعیان را نیز از قیام پرهیز می داد؛ با این همه روابط حسنه ای با حاکمان زمان خود نداشت. وی به جهت فشارهای سیاسی حکومت های اموی و عباسی از روش تقیه استفاده می کرد و به یارانش نیز چنین توصیه می کرد.
امام صادق(ع) به منظور ارتباط بیشتر با شیعیان، پاسخ به سؤالات شرعی آنها، دریافت وجوه شرعی و رسیدگی به مشکلات شیعیان، سازمان وکالت را تشکیل داد. فعالیت این سازمان در زمان امامان بعد گسترش پیدا کرد و در غیبت صغرا به اوج رسید. در زمان او فعالیت غالیان گسترش یافت. ایشان با اندیشه غُلُوّ برخورد و غالیان را کافر و مشرک معرفی کرد.
در برخی منابع آمده است امام صادق(ع) به علت احضار حکومت، به عراق سفر کرده و به کربلا، نجف و کوفه رفته است. وی قبر امام علی(ع) را که تا پیش از آن پنهان بود، به یارانش نشان داد. برخی از علمای شیعه معتقدند که امام صادق(ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت شهید شده است. برطبق منابع روایی شیعه، وی امام کاظم(ع) را به عنوان امام بعد از خود به اصحابش شناسانده بود؛ اما به منظور حفظ جان وی، پنج نفر، از جمله منصور عباسی را وصی خود معرفی کرد. پس از شهادت امام صادق(ع) فرقه های مختلفی در شیعه شکل گرفت که اسماعیلیه، فَطَحیه و ناووسیه از آن جمله اند.
از هشتصد کتاب درباره امام صادق(ع) نام برده اند که کتاب های اخبار الصادق(ع) مع ابی حنیفة و اخبار الصادق(ع) مع المنصور از محمد بن وهبان دبیلی (قرن ۴ق) از قدیمی ترین آنها است. برخی دیگر از کتاب ها درباره امام صادق(ع) عبارت است از: زندگانی امام صادق جعفر بن محمد(ع) نوشته سید جعفر شهیدی، الامام الصادق(ع) والمذاهب الاربعة نوشته اسد حیدر، پیشوای صادق(ع) از سیدعلی خامنه ای و موسوعة الامام الصادق(ع)، تألیف باقر شریف قَرَشی.

نام، نسب و القاب

امام جعفر صادق (ع)

| | | | | | | | | | پیامبر اکرم | | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---
| | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | حضرت فاطمه | | | | امام علی | |
| | |
| | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | امام حسین |
| | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | امام سجاد |
| | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | امام محمد باقر | | |
| | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | امام جعفر صادق | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | حمیده | | | | | سایر همسران | | | | | فاطمه |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| امام موسی کاظم | | اسحاق | | محمد | | | | | اسماعیل | | عبدالله | | ام فروة |
| | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | |
| امام رضا | | علی | | عباس | | | | اسما | | فاطمه | | | |

مقالهٔ اصلی: فهرست کنیه ها و لقب های امام صادق(ع)

جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، ششمین امام شیعیان دوازده امامی [۱] است. مذهب اسماعیلیه، ایشان را پنجمین امام خود می داند.[۲] پدر او امام محمد باقر(ع) و مادرش ام فروة دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر پسر محمد بن ابی بکر بود.[۳] در کتاب کشف الغمة از عبدالعزیز بن اَخضر جَنابِذی از علمای اهل سنت نقل شده، از آنجا که نسب مادر امام صادق(ع) هم از جانب پدر و هم از جانب مادر به ابوبکر می رسید، امام صادق(ع) گفته است: «لَقَدْ وَلَدَنِی أَبُوبَکْرٍ مَرَّتَیْن‏»؛ من دو بار از ابوبکر متولد شده ام.[۴] اما علامه مجلسی از کتاب احقاق الحق شوشتری نقل کرده که این روایت جعلی است.[۵]

کنیه مشهور امام صادق(ع)، اباعبدالله (ناظر به دومین فرزندش عبدالله اَفطَح) است. از او با کنیه های ابواسماعیل (ناظر به فرزندش، اسماعیل) و ابوموسی (ناظر به دیگر فرزندش امام موسی کاظم(ع)) نیز نام برده اند.[۶]
مشهورترین لقب او «صادق» است.[۷] برطبق روایات، پیامبر اسلام(ص) این لقب را به او داده است تا از جعفر کَذّاب تمایز یابد؛[۸] اما برخی گفته اند امام صادق(ع) به جهت پرهیز از شرکت در قیام های عصر خود، صادق لقب گرفته است؛ چرا که در آن زمان به کسی که مردم را گرد خود جمع و به قیام بر ضد حکومت تحریک می کرد، کَذّاب (دروغگو) می گفتند.[۹] در همان دورانِ ائمه این لقب برای امام صادق(ع) به کار می رفته است.[۱۰]
براساس گزارش ابن شهرآشوب مازندرانی در مناقب لقب صادق را منصور عباسی زمانی به امام صادق(ع) داد که پیشگویی حضرت درباره آشکار شدن قبر امام علی(ع) تحقق یافت و نیزگفته شده که او صادق لقب یافته چون هیچ لغزش و کجی و ناراستی در او دیده نشده است.[۱۱] به نقل از دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، برخی از علمای اهل سنت چون مالک بن انس، احمد بن حنبل و جاحظ نیز از او با این لقب نام برده اند.[۱۲]

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: صادق (لقب)

زندگی نامه

امام صادق(ع) در ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ق در مدینه به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ق در ۶۵ سالگی همان جا به شهادت رسید.[۱۳] برخی ولادتش را در سال ۸۰ق نوشته اند.[۱۴] همچنین ابن قتیبة دینوری وفاتش را در سال ۱۴۶ق ثبت کرده است[۱۵] که آن را خطای در ضبط می دانند.[۱۶] در خصوص روز و ماه شهادت امام صادق(ع) اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور علمای متقدم شیعه [۱۷] این است که وی در ماه شوال به شهادت رسیده است؛ اما در منابع متقدم روز شهادت نیامده است.[۱۸]

طبرسی در کتاب تاج الموالید و شیخ عباس قمی در وقایع الأیام، و شوشتری در کتاب رسالة فی تواریخ النبی و الآل روز شهادت او را ۲۵ شوال دانسته اند.[۱۹] در مقابلِ دیدگاه مشهور، طبرسی در اعلام الوری [۲۰] و علامه مجلسی در بحار الأنوار به نقل از کتاب مصباح کفعمی شهادت امام صادق(ع) را در ۱۵ رجب گزارش کرده اند؛ اما محققانِ کتاب بحار الأنوار این مطلب را در کتاب مصباح نیافته اند.[۲۱] شیخ عباس قمی بدون ذکر منبع وفات امام صادق(ع) در نیمه رجب را نقل کرده است. [۲۲]

همسران و فرزندان

شیخ مفید برای امام صادق(ع) ده فرزند و چند همسر برشمرده است:[۲۳]در پاره ای از منابع به نقل از امام کاظم(ع) به دختر دیگری برای امام صادق(ع) به نام حکیمه یا حلیمه اشاره شده است.[۲۴]

همسران و فرزندان همسر | نسب | فرزندان | توضیحات
---|---|---|---
حمیده | دختر صاعد یا صالح | امام کاظم(ع)، اسحاق و محمد | امام کاظم(ع) هفتمین امام شیعیان امامیه است.[۲۵]
فاطمه | دختر حسین بن علی بن حسین(ع) | اسماعیل، عبدالله افطح و ام فروة | عبدالله پس از درگذشت پدر ادعای امامت کرد و پیروان او فطحیه نام گرفتند.[۲۶] اسماعیل در زمان حیات امام صادق(ع) درگذشت ولی عده ای مرگ او را نپذیرفتند و فرقه اسماعیلیه را تشکیل دادند.[۲۷]
همسران دیگر | ام ولد(کنیز) | عباس، علی، اسماء و فاطمه | به گفته شیخ مفید هر یک از این فرزندان از یک کنیز (ام ولد) بوده است.[۲۸]

دوران امامت

خلافت در دوره امام صادق(ع)

خلفای دوران پیش از امامت

(۱۱۴-۸۳ق)

حیات امام صادق(ع)، با خلافت ده خلیفه آخر بنی امیه از جمله عمر بن عبدالعزیز و هشام بن عبدالملک و دو خلیفه نخست عباسی، سَفّاح و منصور دوانیقی هم زمان بود.[۲۹] او در سفر امام باقر به شام که به درخواست هشام بن عبد الملک صورت گرفت، همراه پدر بود.[۳۰] در امامت امام صادق(ع)، پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد [یادداشت ۱] و سفاح و منصور خلفای عباسی حکومت کردند.[۳۱] در این دوران حکومت بنی امیه ضعیف و سرانجام سرنگون شد و پس از آن بنی عباس روی کار آمدند. ضعف و عدم نظارت حکومت ها فرصت مناسبی برای امام صادق(ع) جهت انجام فعالیت های علمی فراهم کرد.[۳۲] البته این آزادی تنها در دهه سوم قرن دوم قمری، وجود داشت و پیش از آن در زمان بنی امیه و پس از آن به جهت قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم فشارهای سیاسی فراوانی بر ضد امام صادق(ع) و پیروانش وجود داشت.[۳۳]

نصوص امامت

از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین می شود و از راه های شناخت او، نَصّ (تصریح پیامبر(ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود) است.[۳۴] کلینی در کتاب الکافی هشت روایت را به منظور اثبات امامت امام صادق(ع) نقل کرده است.[۳۵]

سازمان وکالت

مقالهٔ اصلی: سازمان وکالت

به عللی چون پراکندگی شیعیان در مناطق مختلف اسلامی، دشواربودن ارتباط با شیعیان به علت فشارهای سیاسی و عدم دسترسی شیعیان به امام صادق(ع)، وی مجموعه ای از نمایندگان را در مناطق مختلف اسلامی تعیین کرد که از آن با نام سازمان وکالت یاد می شود.[۳۶] این سازمان وظایفی چون دریافت وجوه شرعی مانند خمس، زکات، نذر و هدایای شیعیان و تحویل آنها به امام، رسیدگی به مشکلات شیعیان، ایجاد ارتباط میان ائمه و شیعیان و پاسخ به سؤالات شرعی آنها را برعهده داشت.[۳۷] سازمان وکالت در زمان ائمه بعد گسترش یافت و در غیبت صغرا به وسیله چهار نائب امام زمان به اوج رسید و با آغاز دوره غیبت کبرای امام زمان و مرگ وکیل چهارم او علی بن محمد سمری پایان یافت.[۳۸]

برخورد با غالیان

مقالهٔ اصلی: غالیان

در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فعالیت غُلات، افزایش یافت.[۳۹] آنها مقامی رُبوبی برای ائمه قائل بودند یا آنها را پیامبر می دانستند. امام صادق(ع) اندیشه غُلُوّ را به شدت رد و مردم را از همنشینی با غالیان نهی می کردند.[۴۰] و آنان را فاسق و کافر و مشرک می دانستند.[۴۱]
در حدیثی از وی در خصوص غالیان به شیعیان توصیه شده است: «با آنها همنشینی نکنید، غذا نخورید، نیاشامید و مصافحه نکنید.»[۴۲] امام صادق(ع) درخصوص جوانان به شیعیان چنین هشدار داد: «مراقب باشید غُلات (غالیان)، جوانانتان را فاسد نکنند. آنها بدترین دشمنان خدا هستند؛ خدا را کوچک می کنند و برای بندگان خدا رُبوبیّت قائل می شوند.»[۴۳]

فعالیت علمی

در دوران امامت امام صادق(ع)، به علت ضعف حکومت اموی، آزادی بیشتری برای ابراز عقیده به وجود آمد و بحث های علمی بسیاری در موضوعات مختلف درگرفت.[۴۴] این آزادی علمی و دینی که برای کمتر امامی از ائمه دوازده گانه وجود داشت، سبب شد تا شاگردان امام آزادانه در مباحث علمی شرکت کنند.[۴۵] فضای باز علمی سبب شد از امام صادق(ع) روایات فراوانی در زمینه های گوناگونِ فقه، کلام و… نقل شود.[۴۶] به گفته ابن حَجَر هیتمی از علمای اهل سنت، مردم از او دانش های فراوان نقل می کردند و آوازه او به همه جا رسیده بود.[۴۷] ابوبحر جاحظ هم نوشته است دانش و فقه او دنیا را پر کرده بود.[۴۸] حسن بن علی وَشّاء هم گفته است که نهصد نفر را در مسجد کوفه دیده است که از امام صادق(ع) حدیث نقل می کردند.[۴۹] سید محمدحسین حسینی طهرانی معتقد است که پس از رحلت پیامبر(ص) و حوادث تلخی که در رابطه با تحریف حقیقت اسلام و انحراف آن از مکتب اهل بیت(ع) رخ داد جامعه مسلمانان نیاز به دو شوک و نهضت داشت یک شوک عملی به منظور بیدار ساختن امت که توسط امام حسین(ع) و نهضت او صورت گرفت و دیگری شوک علمی برای احیای معارف قرآن و دین که توسط امام صادق(ع) انجام شد.[۵۰]

مذهب جعفری

مقالهٔ اصلی: مذهب جعفری

در میان امامان شیعه، بیشترین روایت از امام صادق(ع) نقل شده است.[۵۱] وی همچنین بیشترین شمار راویان را داشته است. اِربِلی شمار روایت کنندگان از او را ۴۰۰۰ تن دانسته است.[۵۲] به گفته ابان بن تغلب شیعیان هرگاه در سخن پیامبر(ص) اختلاف نظر پیدا می کردند، به سخن حضرت علی(ع) تمسک می کردند و آنگاه که در سخن علی اختلاف نظر داشتند، به سخن امام صادق(ع) رجوع می کردند.[۵۳] به جهت نقل بیشترین روایات فقهی و کلامی از امام صادق(ع)، مذهب شیعه امامی را مذهب جعفری نیز می خوانند.[۵۴] امروزه امام صادق(ع) به نام رئیس مذهب جعفری مشهور است.[۵۵] در سال ۱۳۷۸ق، شیخ شَلتوت رئیس دانشگاه الأزهر در مصر، در پی مکاتباتی با آیت الله بروجردی، مذهب جعفری را به رسمیت شناخت و عمل به آن را به لحاظ شرعی جایز شمرد.[۵۶]

مناظرات و گفتگوهای علمی

در متون حدیثی شیعه، مناظرات و گفتگوهایی میان امام صادق(ع) و متکلمان مذاهب دیگر و نیز برخی از منکران وجود خدا گزارش شده است.[۵۷] در برخی از مناظرات، شاگردان امام صادق(ع) در حضور وی در زمینه ای که تخصص داشته اند، با دیگران مناظره کرده اند. در این جلسات امام صادق(ع) بر مناظره نظارت کرده و گاه خود نیز وارد بحث شده است.[۵۸] برای مثال در گفتگو با عالمی از اهل شام که خود درخواست مناظره با شاگردان امام صادق(ع) را داشت، امام از هشام بن سالم خواست تا در زمینه کلام با او گفتگو کند.[۵۹] همچنین از فردی که قصد مناظره با او را داشت، خواست تا در هر زمینه ای که می خواهد، ابتدا با شاگردانش گفتگو کند و در صورت غلبه بر آنها با او مناظره کند. آن فرد در زمینه قرآن با حُمران بن اَعیَن، در زمینه ادبیات عربی با ابان بن تغلب، در فقه با زُراره و در کلام با مؤمن الطاق و هِشام بن سالم مناظره کرد و مغلوب شد.[۶۰]

احمد بن علی طبرسی در کتاب الاحتجاج مجموعه ای از مناظرات امام صادق(ع) را گرد آورده است که برخی از آنها عبارت است از:

مناظره با یکی از منکران خدا درباره وجود خدا[۶۱]

مناظره با ابوشاکر دَیصانی، درباره وجود خدا[۶۲]

مناظره با ابن ابی العوجاء درباره وجود خدا[۶۳]

مناظره با ابن ابی العوجاء درباره حدوث عالَم[۶۴]

مناظره ای طولانی با یکی از منکران وجود خدا درباره مسائل مختلف دینی[۶۵]

مناظره با ابوحنیفه درباره شیوه استنباط احکام فقهی، به ویژه قیاس [۶۶]

مناظره با برخی از علماء معتزله درباره شیوه انتخاب حاکم و برخی احکام فقهی[۶۷]

سیره سیاسی

حیات امام صادق(ع)، با خلافت ده خلیفه آخر بنی امیه از جمله عمر بن عبدالعزیز و هشام بن عبدالملک و دو خلیفه نخست عباسی، سفاح و منصور دوانیقی هم زمان بود.[۶۸] او در سفر امام باقر(ع) به شام که به درخواست هشام بن عبد الملک صورت گرفت، همراه پدر بود.[۶۹] در امامت امام صادق(ع)، پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و سفاح و منصور خلفای عباسی حکومت کردند.[۷۰]

دوری از قیام مسلحانه

به رغم آنکه امامت امام صادق(ع) با ضعف و فروپاشی امویان همراه بود، وی از درگیری های نظامی و سیاسی دوری جست و حتی دعوت به خلافت را نپذیرفت. شهرستانی در الملل والنحل گزارش کرده است که ابومسلم خراسانی پس از مرگ ابراهیم امام، در نامه ای امام صادق(ع) را شایسته ترین فرد برای خلافت خواند و از او دعوت کرد تا خلافت را بپذیرد؛ اما امام صادق(ع) در پاسخ نوشت: «نه تو از یاران من هستی و نه زمانه، زمانه من است».[۷۱] او پاسخ دعوت ابوسلمه خلال برای خلافت را نیز با سوزاندن نامه اش داد.[۷۲] وی همچنین در قیام هایی که بر ضد حکومت روی داد، از جمله قیام عمویش زید بن علی، شرکت نکرد.[۷۳] بر طبق حدیثی، امام صادق(ع) نبود یاران راستین را علت خودداری از قیام شمرده است.[۷۴]در برخی روایات حضرت تعداد ۱۷ نفر و گاه پنج نفر را برای قیام کافی دانسته است و در برابر اصرار برخی از یاران برای قیام به آنها می فرمود ما بهتر از شما و دیگران می دانیم که چه زمانی و چه وظیفه ای داریم.[۷۵]

اختلاف با عبدالله بن حسن مثنی

در سال های پایانی حکومت بنی امیه، گروهی از بنی هاشم از جمله عبدالله بن حسن مثنی و پسرانش و سفاح و منصور در ابواء جمع شدند تا برای قیام برضد حکومت، با یکی از خودشان بیعت کنند. در این جلسه عبدالله پسرش، محمد را مهدی معرفی کرد و از حاضران خواست با او بیعت کنند.
امام صادق(ع) وقتی از این داستان مطلع شد، گفت: پسر تو مهدی نیست و اکنون نیز هنگام ظهور مهدی نیست. عبدالله از سخنان وی خشمگین شد و او را به حسادت متهم کرد. امام صادق(ع) قسم خورد که از روی حسادت سخن نمی گوید و گفت که پسران او کشته می شوند و خلافت به سَفّاح و منصور می رسد.[۷۶] رسول جعفریان ریشه اختلاف میان فرزندان امام حسن(ع) و فرزندان امام حسین(ع) را همین داستان دانسته است.[۷۷]

رابطه با حاکمان

با وجود دوری امام صادق(ع) از قیام مسلحانه برضد حکومت ها، وی روابط حسنه ای با حاکمان زمان خود نداشته است. زمانی که همراه پدرش، امام محمد باقر(ع) به حج رفته بود، در مراسم حج، اهل بیت(ع) را برگزیدگان خدا معرفی و به دشمنی خلیفه هشام بن عبدالملک با اهل بیت(ع) اشاره کرد.[۷۸] وی در پاسخ به منصور دوانیقی که از او خواست مانند دیگر مردم نزد او برود، نوشت: ما چیزی نداریم که به جهت آن از تو بترسیم و تو چیزی از امور اخروی نداری که ما به جهت آن به تو امیدوار باشیم و نه تو در نعمتی هستی که ما آن را به تو تبریک گوییم و نه باور داری که در مصیبتی هستی که آن را به تو تسلیت گوییم. پس چرا نزد تو بیاییم؟![۷۹]

آتش زدن خانه امام صادق(ع)

بنابر روایتی از کتاب الکافی، حسن بن زید والی مکه و مدینه بود، به دستور منصور عباسی، خانه امام صادق(ع) را آتش زد. طبق این روایت در این آتش سوزی در و دهلیز خانه امام(ع) در آتش سوخت و امام(ع) در حالی که از میان آتش عبور می کرد، از خانه خارج شد و گفت:

من فرزند اَعراق الثَّرَی (لقب حضرت اسماعیل؛ به معنای کسی که فرزندان و نسلش مانند رگ وریشه در زمین پراکنده اند) هستم. من فرزند ابراهیم خلیل الله هستم.[۸۰]

البته به گزارش تاریخ طبری، منصور در سال ۱۵۰ق یعنی دو سال پس از شهادت امام صادق(ع)، حسن بن زید را حکمران مدینه کرده است.[۸۱]

به کارگیری شیوه تقیه

به جز دهه سومِ قرن دوم قمری که با فروپاشی خلافت بنی امیه هم زمان بود، خلفای اموی و عباسی همواره فعالیت های امام صادق(ع) و یارانش را زیرنظر داشتند. فشارهای سیاسی در اواخر زندگی امام صادق(ع) بیش از پیش شد.[۸۲] طبق برخی روایات مأموران منصور دوانیقی کسانی را که با شیعیان امام صادق(ع) در ارتباط بودند، شناسایی می کردند و گردن می زدند. ازاین رو امام صادق(ع) و یارانش از روش تقیه استفاده می کردند.[۸۳]

بنا بر روایتی که از امام صادق(ع) در کتاب اصول الکافی نقل شده است: «آن حضرت در روزی که برای مردم یوم الشک بود و حضرت آن روز را اول ماه رمضان می دانست به درخواست سفّاح (خلیفه وقت) از باب تقیه غذا خورد و در پاسخ فردی که به او اعتراض کرد که آیا روزی را که مُسَلَّماً از ماه رمضان است روزه خودت را می شکنی و غذا می خوری؟!» گفت: «آری سوگند به خدا اگر من یک روز روزه ماه رمضان را بخورم نزد من پسندیده تر است از آنکه گردنم زده شود!»[۸۴] امام صادق(ع) به سفیان ثوری که به دیدار او آمده بود، توصیه کرد به جهت آنکه هر دوی آنها را حکومت تحت نظر گرفته است، برود.[۸۵] در حدیث دیگری امام صادق(ع) از اَبان بن تغلب خواسته است که در پاسخ به پرسش های فقهی مردم، برای آنکه مشکلی پیش نیاید، دیدگاه های علمای اهل سنت را برایشان نقل کند.[۸۶] همچنین روایاتی از امام صادق(ع) نقل شده است که بر تقیه تأکید می کنند. در برخی از آنها تقیه در جایگاهی برابر با نماز قرار گرفته است.[۸۷] از نظر آیت الله خامنه ای، نمودارهای برجسته زندگی امام صادق(ع) عبارتند از:

تببین و تبلیغ مسئله امامت به منظور نفی مستقیم و صریح حاکمان وقت و معرفی خود به عنوان امام و صاحب حق ولایت به مردم

تبلیغ و بیان احکام دین به شیوه فقه شیعه و نیز تفسیر قرآن به روال بینش شیعه متمایزتر و صریح تر از دیگر امامان

تشکیل و رهبری مخفیانه شبکه تبلیغاتی وسیع برای ترویج امامت آل علی(ع) و تبیین درست مسئله امامت؛ این شبکه در بسیاری از نقاط دوردست به ویژه در نواحی عراق و خراسان، فعالیت های چشمگیر و ثمربخشی درباره مسئله امامت عهده دار بود.[۸۸]

به باور برخی از پژوهشگران امام صادق(ع) ضمن تأکید بر حفظ وحدت مسلمانان و پرهیز از خط کشی و گروه بندی بین مردم؛ فعالیت هایش را در دوران امامت بر سه محور کلی تنظیم کرده بود.

تعریف و تحدید شیعه و هویت بخشی به شیعیان با تلاش برای روشن کردن مصداق آل محمد و مرزبندی بین همه مدعیان امامت و خلافت در درون بنی هاشم و آل عبدالمطلب و آل ابی طالب و نیز غُلات شیعی.

شکل دهی به نظام فکری کلامی و اعتقادی شیعیان در مقابل سایر فرق مانند مرجئه، خوارج و معتزله

تلاش برای گسترش تشیع با بنیان گذاری شبکه ای از شاگردان و نمایندگان و پایه گذاری و تثبیت فقه تفریعی در شیعه.[یادداشت ۲] «شیعیان در عصر امام صادق علیه السلام و نقش ایشان در تحکیم و گسترش تشیع»، خبرگزاری ابنا.</ref>

خصوصیات اخلاقی، کرامات و فضایل

در منابع روایی در زمینه ویژگی های اخلاقی امام صادق(ع) گزارش هایی از زهد، انفاق، علم فراوان، عبادت بسیار و تلاوت قرآن آمده است. محمد بن طلحه، امام صادق(ع) را از بزرگترین افراد اهل بیت، دارای علم فراوان، بسیار اهل عبادت و زهد و تلاوت قرآن توصیف کرده است.[۹۰] مالک بن انس از ائمه فقهی اهل سنت گفته است: در مدتی که پیش امام صادق(ع) می رفته، همیشه او را در یکی از سه حالت نمازخواندن، روزه داری و ذکرگفتن دیده است.[۹۱]
در کتاب بحارالانوار چنین آمده که امام صادق(ع) در پاسخ به درخواست فقیری، چهارصد درهم به او داد و چون سپاس گزاری او را دید، انگشترش را هم که ده هزار درهم می ارزید، به وی بخشید.[۹۲] روایت هایی نیز از انفاق های پنهانی امام صادق(ع) در دست است. به نوشته کتاب کافی، او شب ها مقداری نان و گوشت و پول در کیسه می ریخت و به صورت ناشناس به در خانه تهیدستان شهر می برد و میان آنها تقسیم می کرد.[۹۳] ابوجعفر خثعمی نقل کرده است که امام صادق(ع) کیسه پولی را به او داد و از او خواست آن را به فردی از بنی هاشم بدهد و نگوید که چه کسی آن را فرستاده است. به گفته خثعمی هنگامی که آن فرد پول را گرفت، برای فرستنده آن دعا کرد و از امام صادق(ع) گله کرد که با وجود ثروتش چیزی به او نمی دهد.[۹۴] ابوعبدالله بلخی نیز نقل کرده است که روزی امام صادق(ع) به درخت نخل پوسیده ای خطاب کرد که ای نخلی که مطیع پروردگارت هستی از آنچه خداوند در تو قرار داده ما را اطعام کن، در آن حال از آن درخت خرماهای رنگارنگ بر ما بارید.[۹۵]

لقب صادق

غلامرضا سازگار

[از رباعی]

تو وارث کمال و جلال محمّدی

مصداقِ صدق و صادقِ آل محمّدی

آیینه تمامِ کمالات روی توست

یادآور رسول خدا خُلق و خوی توست

سفر به عراق

مقام امام صادق(ع) در مسجد سهله

امام صادق(ع) در زمان حکومت سفّاح و نیز حکومت منصور دوانیقی به علت احضار حکومت، سفرهایی به عراق داشته است. او در این سفرها به کربلا، نجف، کوفه و حیره هم رفته است.[۹۶] محمد بن معروف هلالی نقل کرده است که در سفر امام صادق(ع) به حیره، مردم به شدت از او استقبال کرده اند؛ به گونه ای که تا چند روز به جهت ازدحام مردم، نتوانسته است امام را ملاقات کند.[۹۷]
محراب امام صادق(ع) در مسجد کوفه که در بخش شرقی مسجد، نزدیک قبر مسلم بن عقیل قرار دارد و محراب او در مسجد سهله از جمله یادگارهای وی در عراق است.[۹۸] امام صادق(ع) قبر امام حسین(ع) در کربلا را زیارت کرده است.[۹۹] در ساحل رود حسینیه در شهر کربلا، بنایی است که محرابی منسوب به امام صادق(ع) در آن قرار دارد.[۱۰۰]

نمایی از محراب مقام امام صادق(ع) در کربلا

نشان دادن قبر حضرت علی(ع)

در برخی روایات از زیارت های امام صادق(ع) از قبر امام علی(ع) سخن آمده است.[۱۰۱] او قبر امام علی(ع) را که تا پیش از آن پنهان بود، به یارانش نشان داد. به گفته کلینی، وی روزی یزید بن عمرو بن طلحه را به مکانی میان حیره و نجف برد و قبر جدش حضرت امام علی(ع) را به او نشان داد.[۱۰۲] شیخ طوسی نیز نقل کرده است امام صادق(ع) نزد قبر امام علی(ع) آمد، نماز خواند و سپس مکان قبر را به یونس بن ظَبیان نشان داد.[۱۰۳]

شاگردان و راویان

مقالهٔ اصلی: فهرست اصحاب امام صادق(ع)

شیخ طوسی در رجال خود از حدود ۳۲۰۰ راوی برای امام صادق(ع) نام می بَرد.[۱۰۴] شیخ مفید در کتاب الارشاد شمار راویان او را به چهار هزار نفر می رساند.[۱۰۵] گفته اند ابن عقده کتابی در خصوص راویان امام صادق(ع) داشته است که در آن نام ۴۰۰۰ راوی آمده است.[۱۰۶]
بیشتر نویسندگان اصول اربعمائه (اصول چهارصدگانه شیعه)، شاگردان امام صادق(ع) بوده اند.[۱۰۷] همچنین در مقایسه با دیگر ائمه، وی بیشترین شاگرد را از میان اصحاب اجماع داشته است که مورداعتمادترین راویان ائمه هستند.[۱۰۸] برخی از مشهورترین شاگردان امام صادق(ع) که جزو اصحاب اجماع هستند، عبارتند از:

1. زُرارَة بن اَعین
2. محمد بن مسلم
3. بُرَید بن معاویه
4. جَمیل بن دَرّاج
5. عبدالله بن مُسکان
6. عبدالله بن بُکَیر
7. حَمّاد بن عثمان
8. حماد بن عیسی
9. اَبان بن عثمان
10. ابو بصیر اسدی
11. هشام بن سالم
12. هشام بن حَکَم [۱۰۹]

از روایتی که کَشّی درباره مناظره شاگردان امام صادق(ع) نقل کرده است، به دست می آید که برخی شاگردان او در زمینه های خاصی تخصص داشته اند.[۱۱۰] طبق این روایت حُمران بن اَعیَن در علوم قرآنی، اَبان بن تغلب در ادبیات عرب، زُراره در فقه و مؤمن الطّاق و هِشام بن سالم در کلام تخصص داشته اند.[۱۱۱] برخی دیگر از شاگردان امام صادق(ع) که در زمینه کلام تخصص داشتند، عبارت اند از حُمران بن اَعیَن، قیس ماصِر و هشام بن حَکَم.[۱۱۲]

اهل سنت

برخی از علماء و ائمه فقهی اهل سنت، شاگردان امام صادق(ع) بوده اند. شیخ طوسی در رجال خود، ابوحنیفه را در شمار شاگردان و اصحاب امام نام برده است.[۱۱۳] ابن ابی الحدید معتزلی نیز او را از شاگردان امام صادق(ع) دانسته است.[۱۱۴] شیخ صدوق از مالک بن انس نقل کرده است که وی مدتی نزد امام صادق(ع) می رفته و از او حدیث می شنیده است.[۱۱۵] مالک بن انس در کتاب مُوَطَّأ از امام صادق(ع) حدیث نقل کرده است.[۱۱۶]

ابن حجر هیتمی نوشته است عالمان بزرگ اهل سنت، چون ابوحنیفه، یحیی بن سعید، ابن جریح، مالک بن انس، سفیان بن عیینه، سفیان ثوری، شعبة بن الحجاج و ایوب سختیانی از امام صادق(ع) روایت کرده اند.[۱۱۷] در کتاب «الائمة الاربعه» هم حضور مالک بن انس در مدینه و استفاده از درس کسانی چون امام صادق(ع)، از عوامل رشد علمی او شمرده شده است.[۱۱۸]

احادیث مشهور

برخی از احادیث مشهور امام صادق(ع) به شرح زیر است:

حدیث جنود عقل و جهل این حدیث گزارشی است از امام صادق(ع) به روایت سَماعة بن مهران درباره خلقت عقل و لشگریانی که خداوند به جهت جایگاه عقل و اطاعت و تسلیمش برای او قرار داده و نیز لشگریانی که برای جهل به عنوان نقطه مقابل عقل قرار داده است.[۱۱۹]

حدیث حجّ: امام صادق(ع) کیفیّت حجّ پیامبر را از پدر خود روایت کرده است. این حدیث در منابع شیعه [۱۲۰] و سنی[۱۲۱]نقل شده است.[۱۲۲]

حدیث توحید مُفَضَّل: حدیثی که امام صادق(ع) در چهار جلسه درباره مسائلی چون آفرینش جهان، خلقت انسان و شگفتی ها و حکمت های آنها به مفضل بن عُمر، اِملا کرده است.[۱۲۳]

حدیث عِنوان بَصری: در این حدیث امام صادق(ع) پس از تعریف عبودیت، دستورالعمل هایی را در زمینه های ریاضت نفس، بردباری و علم، به شخصی به نام عِنوان بصری گفته است.[۱۲۴]

مقبوله عُمَر بن حَنظَله:[۱۲۵] برخی از فقیهان شیعه، از این حدیث معیارهایی برای حل تعارض روایات به دست آورده اند.[۱۲۶] طرفداران نظریه ولایت فقیه نیز برای اثبات آن به این حدیث استناد می کنند.[۱۲۷]

امام صادق علیه السلام: أَرْبَعَةٌ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ النَّارُ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ وَ النَّوْمُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ وَ الْمَرَضُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ وَ الْعَدَاوَةُ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ. چهار چیز است که اندک آن هم بسیار است: آتش، خواب، مرض و دشمنی. الخصال شیخ صدوق، ۱۳۶۲ش، ص۲۳۸

صلاح زندگانی فردی و معاشرت اجتماعی، پیمانه پُری است که دو سومش زیرکی و یک سومش چشم پوشی است.[۱۲۸]

ارباب گونه به عیوب دیگران ننگرید، بلکه چون بنده ای متواضع عیب های خود را وارسی کنید.[۱۲۹]

مبادا با یکدیگر حسد ورزید، زیرا کفر و بی دینی از حسد برمی خیزد.[۱۳۰]

برادران خود را با دو صفت امتحان کنید، که اگر آن دو صفت را داشتند به دوستی و رفاقت خود با آنها ادامه دهید و گرنه از آنان دوری کنید، دوری کنید، دوری کنید: ۱ ـ مراقبت بر نماز اول وقت. ۲ ـ نیکی به برادران چه در سختی و تنگدستی، چه در هنگام آسایش و گشایش.[۱۳۱]

دیدگاه اهل سنت

امام صادق(ع) نزد بزرگان اهل سنت جایگاه بالایی داشته است. ابوحنیفه از پیشوایان اهل سنت، امام صادق(ع) را فقیه ترین و داناترین فرد در میان مسلمانان دانسته است.[۱۳۲] به نقل ابن شهرآشوب، مالک بن انس گفته است: از جهت فضل، علم و عبادت و ورع، هیچ چشم و گوشی برتر از جعفر بن محمد ندیده و نشنیده است.[۱۳۳] از نظر شهرستانی در کتاب الملل والنحل امام صادق(ع) «دارای علمی است کثیر و فراوان در امور دین، و دانش و درایتی کامل در حکمت، و زهد بلندمرتبه ای در دنیا، و وَرَع و خودداری تامّ و تمام از شهوات، که مدتی در مدینه اقامت کرد، و شیعیان و مُنتَسَبینِ به خود را از علم خود بهره مند ساخت و بر موالیان و خاصّان خود، اسرار علوم و مَخفیّات دانش را إفاضه کرد. و او کسی است که در اقیانوس بیکران معرفت غرق بود و طمع در شطِّ آب نداشت، و به أعلا ذِروه حقیقت ارتفاع یافته بود و از سقوط و نزول در درجات دنیوی ترس و واهمه نداشت.[۱۳۴]

به گفته ابن ابی الحدید، علمای اهل سنت از جمله پیشوایان فقهی آنان چون ابوحنیفه، احمد بن حنبل و شافعی با واسطه یا بی واسطه شاگرد امام صادق(ع) بوده اند و ازاین رو فقه اهل سنت در فقه شیعه ریشه دارد.[۱۳۵] با این همه، در فقه اهل سنت، با وجود توجه فراوان به فقیهان معاصر امام صادق(ع) چون اوزاعی و سفیان ثوری، به دیدگاه های او توجه نشده است.[۱۳۶] برخی از علمای شیعه چون سید مرتضی بدین جهت به علمای اهل سنت انتقاد کرده اند.[۱۳۷]

شهادت

مزار امام صادق(ع) در قبرستان بقیع

شیخ صدوق تصریح کرده است که امام صادق(ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت به شهادت رسیده است.[۱۳۸] ابن شهرآشوب نیز در مناقب و محمد بن جریر طبری سوم در دلائل الامامه نیز همین نظر را مطرح کرده اند.[۱۳۹] برای شهادت او به روایت والله ما منا الا مقتول شهید استناده شده است.[۱۴۰]در مقابل شیخ مفید معتقد است که دلیل قاطعی بر شهادت آن حضرت وجود ندارد.[۱۴۱] سید جعفر مرتضی عاملی تاریخ پژوه، سخن شیخ مفید را حمل بر تقیه کرده است.[۱۴۲] مدفن وی قبرستان بقیع در کنار قبر پدرش امام باقر و امام سجاد و امام حسن قرار دارد.[۱۴۳]

وصیت امام صادق

بنابر احادیث، امام صادق(ع) بارها امام کاظم(ع) را به عنوان امام بعد از خود به اصحاب خاصش معرفی کرده بود؛[۱۴۴] اما به جهت سخت گیری های عباسیان و به منظور حفظ جان امام کاظم(ع)، پنج نفر، از جمله خلیفه عباسی را وصی خود معرفی کرد.[۱۴۵] [یادداشت ۳]ازاین رو برخی از اصحاب برجسته امام صادق(ع) مانند مؤمن طاق و هشام بن سالم نیز درباره جانشین امام صادق(ع) مردد بودند. آنان ابتدا سراغ عبدالله افطح رفتند و از او سؤالاتی پرسیدند؛ اما پاسخ های عبدالله آنها را قانع نکرد. سپس با موسی بن جعفر(ع) ملاقات کردند و با پاسخ های وی قانع شدند و امامت او را پذیرفتند.[۱۴۶]

انشعاب در شیعه

پس از شهادت امام صادق(ع) فرقه های مختلفی در شیعه به وجود آمد و هر گروه یکی از پسران او را امام شمردند. بیشتر شیعیان، امامت امام موسی کاظم(ع) را به عنوان امام هفتم پذیرفتند.[۱۴۷] گروهی از شیعیان، مرگ اسماعیل، پسر ارشد امام صادق(ع) را انکار کرده، او را شایسته امامت می دانستند. شماری از این گروه، که از حیات اسماعیل مأیوس شدند، پسر اسماعیل، محمد را امام دانستند. این گروه به اسماعیلیه شهرت یافتند. برخی دیگر عبدالله اَفْطَح، دومین پسر امام صادق(ع)، را امام دانسته، به فَطَحیه مشهور شدند؛ اما پس از مرگ او که حدود ۷۰ روز پس از شهادت امام صادق(ع) رخ داد، به امامت موسی بن جعفر(ع) معتقد شدند. شماری نیز به پیروی از شخصی به نام ناووس در امامت حضرت صادق(ع) توقف کردند و فرقه ناووسیه را به وجود آوردند. عده ای هم به امامت محمد دیباج، دیگر فرزند امام صادق(ع)، معتقد شدند.[۱۴۸]

تعطیلی رسمی سالروز شهادت در ایران

در ایران، ۲۵ شوال به عنوان سالروز شهادت امام صادق(ع) تعطیل رسمی است. این تعطیلی با پیشنهاد آیت الله کاشانی و دستور محمد مصدق انجام شده است.[۱۴۹] برخی از مراجع تقلید ایران در قم، در این روز در هیئت های عزاداری حضور می یابند و پیاده به حرم حضرت معصومه(س) می روند.[۱۵۰]

تألیفات امام صادق(ع)

در برخی از کتاب های حدیثی شیعه رساله ها یا نامه هایی از امام صادق(ع) گزارش شده است که در صحت بعضی از آنها تردید شده است، اما بعضی دیگر در کتبی چون الکافی آمده و از اعتبار برخوردارند.[۱۵۱] برخی از این رساله ها عبارت اند از:

رساله امام صادق(ع) به اصحاب. این رساله شامل توصیه هایی به شیعیان در زمینه های مختلف است و در کتاب الکافی آمده است.[۱۵۲]

رساله شرایع الدین به روایت اَعمَش. این رساله درباره اصول و فروع دین است. آن را شیخ صدوق نقل کرده است.

قطعه ای از یک نامه در زمینه تفسیر

قطعه ای از یک نامه به اهل قیاس در نقد آنان

الرسالة الاَهوازیه. این نامه برای نجاشی والی اهواز نوشته شده است. متن آن در کتاب کشف الریبه نوشته شهید ثانی آمده است.

توحید المُفَضَّل یا کتابِ فَکِّر. این رساله مشتمل بر سخنان امام صادق(ع) درباره خداشناسی برای مُفَضَّل بن عمر است که به جهت تکرار عبارت «فَکِّر یا مُفَضَّل» (فکر کن ای مفضل) در آن، در گذشته به «کتابِ فَکِّر» شهرت داشت. نویسنده الذریعه مفضل را به عنوان صاحب کتاب فکّر معرفی کرده است.[۱۵۳]

رساله اَهلیلَجه.[یادداشت ۴] در این رساله امام صادق(ع) با پزشکی هندی درباره اثبات وجود خدا گفتگو کرده است. به گفته سید محسن امین، سید ابن طاووس، این کتاب را معتبر دانسته است. همچنین او از ابن ندیم نویسنده فهرست ابن ندیم نقل کرده که نگارش این کتاب توسط امام صادق(ع) از محالات است.[۱۵۴]

متن مشهور به تفسیر امام صادق(ع)

تفسیر النُعمانی.[۱۵۵]

کتاب هایی نیز وجود دارد که شاگردان امام صادق(ع) از سخنان او تألیف کرده اند. برخی از آنها که به چاپ رسیده اند، عبارت اند از:

« الجعفریات» یا «الاَشعَثیّات» نوشته محمد بن محمد بن اَشْعَث

نثر الدُرَر: متن این کتاب را ابن شُعبه حَرّانی در تحف العقول آورده است.

الحِکَم الجعفریه

مجموعه ای از کلمات قِصار (جملات کوتاه) به روایت سلمان بن ایوب که متن آن در کتاب فرائِدُ السِّمْطَین جوینی آمده است.[۱۵۶]

کتاب شناسی

کتاب های فراوانی درباره امام صادق(ع)، نگارش یافته است. در کتاب «کتاب شناسی امام جعفر صادق(ع)»، حدود هشتصد عنوان کتاب چاپی نام برده شده است.[۱۵۷] کتاب های «اخبار الصادق مع ابی حنیفه» و «اخبار الصادق مع المنصور» از محمد بن وهبان دبیلی (قرن ۴ق) و «اخبار جعفر بن محمد» از عبدالعزیز یحیی جلودی (قرن ۴ق) قدیمی ترین کتاب ها در این زمینه است.[۱۵۸] برخی از کتاب های درباره امام صادق(ع) عبارت اند از: